donderdag 30 december 2010

Observaties

THIS IS THE OFFICIAL HOMEPAGE OF REMCO EKKERS
OBSERVATIES

Voor schilderijen zie bij Google 'schilderijen remco ekkers'
_Weldoeners
_Boeven worden soms weldoeners. In de veertiende eeuw was Robert Knowles een bekende huurling, een 'warlord' zouden we nu zeggen, die weliswaar werkte in opdracht voor anderen, maar in feite alleen voor eigen eer en gewin. Na de strijd om Poitiers bleef hij in Normandië plunderen, met zo'n bekwaamheid en meedogenloosheid dat hij in één jaar een buit verzamelde van 100.000 kroon. Zijn naam bracht zo'n schrik teweeg dat men zich alleen al bij het horen van zijn komst in de rivier wierp. Hij berichtte koning Edward van Engeland dat alle versterkingen die hij had veroverd tot zijn beschikking waren. Edward, die zoals andere heersers graag wilde profiteren van de rijkdom die schurken verzamelden, schonk hem vriendelijk genade voor al zijn schendingen van bereikte wapenstilstanden of andere afspraken. Knowles bekeerde zich tot dienst aan de koning, zonder dat hij overigens zijn stijl van optreden veranderde. Aan het eind van zijn carrière trok hij zich terug, in grote welstand, op een kasteel en werd een weldoener van kerken en armenhuizen. (Bron: Frances Stonor Saunders)
De lezer vindt vast wel parallellen met moderne 'weldoeners', ook al waren ze niet zulke uitgesproken schurken.
=__De Natuur van de dingen
_De titel 'De Rerum Natura', 'De Natuur van de Dingen' is treffend en juist. De dichter Lucretius (99-55/4 vC) zet zijn loflied op de filosoof Epicurus (341-271/0 vC) en zijn betoog over de wereld daarmee af tegen de filosofie van Plato, Aristoteles en de Stoa, die zich lieten leiden door de illusie van het hogere, wat in zijn opvatting een gevolg was van bijgeloof. Plato en in zijn vervolg Cicero bekritiseerden de hedonistische filosofie van Epicurus als dierlijk en mensonwaardig, maar Lucretius verdedigde zijn leermeester door te wijzen op het slaafse karakter van hun houding tegenover de goden. Epicurus durfde op te staan en vrij te zijn, zelf te denken over het ontstaan van de wereld. In zijn voetspoor wil de dichter twee angsten van de mens uitbannen: de angst voor de goden en de angst voor de dood. Lucretius ontkent niet het bestaan van goden, maar hij ziet ze, als ik het goed begrijp, als mythologische wezens. Hij zegt: 'nooit wordt door goddelijk toedoen iets uit niets geschapen'. (Eerste boek, vers 150). Ik citeer nu uit het rijke boek van Piet Schrijvers, zijn vertaling van Lucretius met een zeer instructief voorwoord en een nabeschouwing over de receptie van Lucretius tot de dag van vandaag. Vooral aan Cees Nootebooms gedichten naar aanleiding van Lucretius besteedt hij veel aandacht._Niet de goden zijn verwerpelijk, wel de godsdienst. Epicurus heeft 'de godsdienst neergeworpen, / vertrapt; die overwinning treft ons hemelhoog.' (1,78/79). De godsdienst 'heeft vaak tot goddeloze misdaad aangezet.' (1,82/83) Wat klinkt dat actueel!_Een aantal malen wijst Lucretius op de schanddaad van het offeren van Iphigeneia vanwege wind voor de vloot naar Troje, of, voeg ik er cynischer aan toe: om haar vaders positie als leider van het Griekse leger niet in gevaar te brengen. (En ik denk nu aan Abraham, die toch maar bereid was zijn zoon te offeren en aan Jeptha die zijn dochter offerde.)_Het is een beroemde regel geworden: 'tantum religio potuit suadere malorum' ('zozeer kon godsdienst leiden tot misdadigheid'). (Bij Ida Gerhardt is de vertaling: 'Zóveel boosheid vermocht de godsdienst aannemelijk te maken.')_De goden bemoeien zich niet met de mensen. Alles ontstaat zonder toedoen van de goden. Alles ontstaat uit verschillende eerste deeltjes; in het Grieks 'atomos', maar Lucretius vermijdt dat woord en Schrijvers vertaalt terecht, ondanks de jambische versmaat van 'atoom' met 'deeltje' of 'kiem' of 'zaad'._De oorsprong van die deeltjes blijft onbesproken. Latere christelijke bewonderaars van de dichter hebben dan ook verklaard dat hun God die deeltjes schiep._De deeltjes zijn als zaad dat een eigen kracht bezit en dat door allerlei combinaties verschillende dingen doet ontstaan. Lucretius vergelijkt het op een prachtige literaire manier met alle verschillende woorden die uit diverse letters gevormd worden._Naast de onvoorstelbaar kleine deeltjes (de materie) is er leegte, waarin alles beweegt. Leegte in het universum èn leegte in de dingen. (Ook dat klinkt nogal modern.) Lucretius richt zich tegen de monisten, zoals Heraclitus, die uitging van één beginsel (vuur), maar ook tegen pluralisten die vier onveranderlijke elementen aannamen (vuur, aarde, water, lucht).

Epicurus kocht rond 306 in Athene een huis met een tuin en stichtte daar zijn filosofische school. Hij bemoeide zich zo min mogelijk met het openbare leven. Men noemde hem de vader van het hedonisme en dat kreeg al gauw een slechte naam, hetgeen versterkt werd door de praktische Romeinen en later door de vrome christenen, tot de dag van vandaag. 'Hèdonè' betekent genot of lust en de epicuristen werden afgeschilderd als genotzoekers. Van platheid was echter geen sprake. Epicurus wilde een filosofie van geluk uitwerken en nastreven en dat betekende eerder het vermijden van angst en pijn dan het opzoeken van genot. Een eenvoudige maaltijd, zo zei hij, levert meer vreugde dan een overvloedige en is bovendien gezonder. Gelukkig leven is verstandig leven en zeker niet het onbelemmerd opzoeken van drinkgelagen of feesten, het tomeloos genieten van sexualiteit of het najagen van macht of rijkdom. Over de goden zei hij: ze bestaan, maar ze zijn er niet om ons geschenken te geven of om ons te bedreigen. Veel mensen scheppen goden naar hun eigen beeld. Ze knielen voor altaren en offeren in de hoop op gunsten en ze zijn bang voor hun straffen._De andere grote angst is die voor de dood. Daarover zei hij eenvoudig: hij gaat ons niet aan, want wanneer wij er zijn, is de dood er niet en wanneer de dood er is, zijn wij er niet meer. Het is dwaasheid eeuwig te willen leven. Geniet van het leven zolang het er is._'De mensen weten niet wat de aard is van de ziel,_of zij geboren wordt, bij onze geboorte insluipt,_en bij de dood gescheiden gelijk met ons teloor gaat_of afdaalt naar de weidse , donkere poel van Orcus_ofwel van godeswege zelfs in dieren glipt,'_Er staan ook vreemde, onwaarschijnlijke dingen bij Lucretius. Ik geef als voorbeeld vs 709 e.v. uit boek vier._'Bepaalde dingen zijn te scherp voor sommige ogen._Zo kan een wilde leeuw geen confrontatie aan_en kijken naar de haan die klappend met zijn vleugels_de nacht uitluidt, Aurora roept met schril gekraai;_de leeuwen nemen ogenblikkelijk de vlucht,_omdat een hanenlichaam bepaalde zaden heeft,_die, als zij in de leeuwenogen zijn beland,_de oogpupil doorboren en scherpe pijn verwekken_die de woestelingen allerminst kunnen verdragen.'_Het is een oud volksgeloof, dat je ook terugvindt in fabels:_Het was koning leeuw, die lonkte al lang_Naar die sappige ezel, zo'n lekkere hap._Maar van een ding was hij o zo bang,_'t Was het gekraai van die haan zo knap._En net toen de leeuw op de ezel wou springen_Bemerkte de haan het gevaar in de wei._Om de ezel te redden begon hij te zingen_Hij kraaide en krijste, sloeg zijn vleugels opzij._De leeuw liep brullend van de schrik_En hals over kop, zo hard hij maar kon._(_(Luc Cielen)_ _In Vlaanderen bestaat de uitdrukking: 'als de haan kraait gaat de leeuw liggen' met als betekenis dat de Franstaligen winnen in de politieke strijd.
_Wat er ook van juist is, de verklaring van Lucretius blijft vreemd._Grappig is het dan te lezen wat hij over Centauren zegt:_'Het beeld van een Centaur ontstaat niet uit iets levends,_omdat een dergelijk creatuur nooit heeft bestaan._Als beeldjes van een paard en een man toevallig botsen,_zitten ze prompt vast aan elkaar, zoals ik zei,_door hun fijnmazigheid en soepele textuur.'_Even verder geeft hij een 'verklaring' voor een wonderlijk verschijnsel waarvan de dichter Erik Menkveld gebruik maakt in zijn gedicht 'Schapen nu'. Hij roept het en ze staan al onder het raam te blaten._'De eerste vraag luidt waarom onze geest terstond_zich voor kan stellen wat men maar bedenken wil._Of loeren soms de beeldjes zelf op onze wil_en schiet, zodra wij willen, een beeldje op ons af,_wanneer wij denken aan de aarde, hemel, zee?_'Vergadering van mensen', 'optocht','diner', 'gevecht':_verschaft dan de natuur prompt na het woord die beeldjes,_zelfs als de geest van anderen op een zelfde plaats_aan alle mogelijke, heel andere dingen denkt?'_Dichters als Arjen Duinker en Kees 't Hart maken hier dankbaar gebruik van._Het is al met al een zeer bijzonder boek of een serie boeken die Lucretius geschreven heeft. Dankzij de goed leesbare en voor zo ver ik kan beoordelen knappe vertaling van Piet Schrijvers ( de Latijnse tekst is gelukkig opgenomen en staat onbekrompen op de linker pagina naast de vertaling) kunnen we genieten van een uitzonderlijke dichter uit de eerste eeuw vC.
_Lucretius, De natuur van de dingen, uitgegeven, vertaald en ingeleid en van aantekeningen voorzien door Piet Schrijvers, Historische Uitgeverij, Groningen 2008. (Onlangs kreeg Schrijvers de Nijhoff-prijs voor zijn vertaling.)
=_Spelen op de brandende viool
_Wat stellen we nu helemaal voor? We hebben voor 90% het dna van de fruitvlieg; we zijn maar iets slimmer dan de bonito. En kijk eens naar de medemens op de tribunes, in de stad, bij de supermarkt of thuis 'achter de geraniums / met blauwe lippen en drankneus / door een vloeitje / op een kam jengelt'._En onze toekomst? Ach, het gaat goed met 'het duingentiaanblauwtje / en de ortolaan ', maar eerst wordt het minder met de natuur, het klimaat, de rampen, oorlogen, uitbuiting, verschillen tussen arm en rijk; 'maar daarna // daarna echt waar / echt waar en heus beloofd // daarna komt er ruimte / ruimte voor het dwergdikkopje / de vlagzalm en het bosdoorntje'._'Goed nieuws' heet het gedicht over onder andere het duingentiaanblauwtje en daarin staat ook: 'de handel in lijkzakken zal floreren'._Hoe moet je de dichter Tsead Bruinja kenschetsen? Als een teleurgesteld idealist, een postmoderne cynicus? Ik zie hem als een opgewekte scherpe waarnemer van onze werkelijkheid, geïnteresseerd in nieuwe wetenschappelijke ontwikkelingen, realistisch met een vleugje optimisme. Als dichter is hij speels, melancholiek, zich zeer bewust van de betrekkelijkheid van zijn positie, volks, intellectueel, taalgevoelig, muzikaal._De titel van de bundel, Overwoekerd, vinden we al snel terug na een introgedicht, dat beschrijft hoe een kind leert lopen tussen zijn ouders in, naar zee, daar alleen staat tegenover 'het niets' en roept 'kom terug'. Het is een thema bij Bruinja: de opvoeding op het platteland, het verlies van kinderlijke zekerheden. _De plaatsing van het gedicht lijkt te wijzen op zijn positie als dichter: 'we zijn begonnen // en het is alsof we begonnen zijn / met kruipen // het lopen lijkt veraf / maar we zijn jong / we nemen de tijd'. Het lijkt alsof de jonge dichter zegt: wacht maar, ik ben nog aan het leren van mijn voorgangers, maar straks, dan zul je wat zien. Ik ben nu even geen Dichter des Vaderlands geworden, maar wacht maar wat er nog komt! Misschien gaat hij wel iets heel anders doen. Overigens heeft hij al negen bundels gepubliceerd. Zo piepjong is hij niet meer. Bij de dokter hoort hij dat hij minder moet drinken en dat verrast hem. Hij is nog geen 64! Op je 34ste mag je toch nog je gang gaan!_De titel staat in een tweede, prozagedicht: de dichter is overwoekerd door de dood, de liefde, de jaloezie, de haat, de geilheid, de woede, het geloof, de muziek, maar hij is er niet mee bezig, herhaalt hij steeds en dan nog eens wordt de hele reeks genoemd met de herhaling dat hij er niet mee bezig is. En dus weet de lezer: met deze 'dingen' is hij bezig en de lezing van de bundel bevestigt het. _Dood: Er is een vrouw gevonden, drie dagen bedolven onder sneeuw; 'Man gevonden geen wormen wel maden', op de kist in de crematie-oven ligt een vuurvast steentje, een man wordt in brand gestoken, op Bali moet de zoon de brandstapel aansteken: 'De familie wacht tot de schedel is gebroken. Als het breken van de schedel uitblijft, wordt met een twaalf meter lange stok boter op de schedel gesmeerd, waarna deze binnen twintig tot dertig minuten alsnog breekt.'
_Bruinja maakt graag gebruik van ready-made-teksten en hij doet het omdat die op een niet subjectieve manier de absurditeiten van het menselijk bedrijf laten zien. _Heel andere teksten lijken op die van Arjen Duinker met de stijlfiguur allocutie. Dingen uit de werkelijkheid worden aangeroepen, verwelkomd, bezworen misschien. Als hij zo'n gedicht voordraagt klinkt het heel vitaal en vrolijk: 'hé blad aan de bomen hé / hé zon in de lucht hé / hé blad aan de bomen hé' en zo gaat het door met het verwelkomen van gebakken rode steen, rook uit de schoorsteen, paden die de ik loopt, met haar etc._Repetitio, ook een geliefde stijlfiguur van deze dichters._Liefde: Er zijn gedichten die onbekommerd verslag doen van des dichters liefde voor zijn vrouw. Ho, ho, hoor ik iemand zeggen, wil je de dichter niet verwarren met de persoon Tsead Bruinja?! Ja, ik weet het, het is geen een op een-relatie, maar waar anders haalt de dichter zijn stof? Ook Kouwenaar dichtte over zijn huis in Frankrijk, de dood van zijn vrouw; Kopland over zijn dochters, over zijn verlangen naar een sigaret; Esther Jansma over haar kennis van de ouderdom van hout; vroeger Hans Vlek over zijn leven etc. Bruinja doet overigens aan de laatst genoemde dichter denken._Hij verwacht morgen de nieuwe wasmachine, hij zegt: 'we zijn jong', maar weet dat hij ouder is geworden, dat hij verkouden is, dat hij zichzelf even niet wil zien, maar bij 'het plassen mislukt het // ik zie mijn sippe lippen'. ('sippe lippen? Friesisme?) Zijn vrouw ligt boven naast de wekker en de trouwfoto. 'wie van ons gaat het eerst vraag ik me af / en redden we het met zijn tweeën'. En als er geen kinderen komen? Ze slapen bij vrienden in een kinderkamer. Raar gevoel. In het ziekenhuis levert hij zaad. Raar gevoel. Wordt het ooit een meisje, dan hoopt hij dat ze bitterballen lust, de snackbarhouder op Vlieland indachtig ' die de kroket uit de frituur haalde en vroeg / hier opeten of thuis weggooien?'_Raar gevoel, dat zaad in een potje, in een geel bakje, en de receptioniste achter de balie, bijna een bar. 'wij weten dat de wereld in een soort tussenfase is beland / en richten ons meer en meer // op ons dagelijkse leven'_Hij schrijft spottend over een zekere Tsead Bruinja, die fantastische dingen doet, over de hele wereld. In een prozagedicht staat: 'Te verwachten valt dat Tsead binnenkort de roeping van de nobele dichterij zal verlaten om gitaar te gaan spelen bij bands als Bloody Dick Swamp, Squirrel Nut Zippers of Phungusamongus. Ongetwijfeld zal Tsead ook daarin geil en succesvol blijken.'_Ja, waar gaat het eigenlijk om? 'dichterij'? Iets tussen rijmelarij en dichtkunst?_Waar het werkelijk om gaat is de verloedering van de wereld, de woede die in je opkomt als je goed om je heen kijkt, in Soweto, op de Balkan, in eigen land met Wilders. _'de wereld staat in brand en ik speel viool'
_Tsead Bruinja, Overwoekerd, Cossee, Amsterdam 2010. 79pp.

_Een heilige? _Is Liu Xiaobo een heilige? Hij zegt dat hij geen vijanden heeft en geen haat voelt. De agenten die hem arresteerden en ondervroegen, de rechters die hem veroordeelden zijn geen vijanden. Ze deden slechts hun werk? Hij respecteert hun professie en integriteit. Overigens accepteert hij de aanklachten en de vonnissen niet._Waarom zo heilig? Omdat hij gelooft dat haat de geest van een land vergiftigt, de tolerantie vernietigt en de ontwikkeling naar vrijheid en democratie in de weg staat._Liu gelooft dat China eens vrij zal zijn en dat de mensenrechten er gerespecteerd zullen worden. Dit betekent dat China eens de waarden en normen van het Westen zal omhelzen en de Universele Rechten van de Mens zal erkennen. Zal erkennen dat niet het collectief de belangrijkste waarde is maar de individualiteit._'Liu was docent literatuur aan een lerarenopleiding in Peking. Bij het begin van het Tiananmen-protest in april 1989 verbleef hij op studiereis in de Verenigde Staten. Hij keerde naar China terug en was op 4 juni, de dag dat de protesten bloedig werden neergeslagen, in hongerstaking op het plein. Hij werd gearresteerd op 6 juni en bracht anderhalf jaar in de gevangenis door. Pas toen verklaarde een gerechtshof hem schuldig, zonder overigens op te helderen op welke gronden hij terechtstond. ' (Wikipedia)_Liu pleitte voor democratie en dat vatte de leiding op als het aanzetten tot omverwerping van de staat. Elf jaar cel. Liu betreurde dat China een groot amusementspark aan het worden is. De overheid past het aloude 'brood en spelen' toe. Bitter genoeg lijken de machthebbers in Amerika, de economische machthebbers, dezelfde tactiek toe te passen. We lijken te belanden in een mengsel van Brave New World en 1984: controle en drugs.
Ondertussen viert de oude klasse feest. De Noorse kroonprins maakt een wereldreis gedurende twee maanden en ontbrak in Oslo bij de uitreiking van de Nobelprijs aan Liu. De kinderen verzuimen school, maar de prins heeft met de schoolleiding lang gepraat en de kinderen maken huiswerk op het cruiseschip of het luxw hotel. 'We willen de kinderen zelf laten zien dat niet iedereen hetzelfde leven leidt als wij.' Het is om je te bescheuren als het niet zo treurig was.
=_Loflied op een plek
Onlangs verscheen 'Waterpas' een verzameling Helderse gedichten van de stadsdichter van Den Helder, Joop Leibbrand._Al in het eerste gedicht geeft Leibbrand, die meer publicaties op zijn naam heeft staan en die ziel en inspirator is van Meander Klassiek, een poëtica af:_'Een gedicht schrijven zoals een merel_zijn nest bouwt. Hij voelt dat het tijd wordt_maar weet niet waarvoor, er is een drang_maar waar naar, heeft meteen al zijn bek vol_en begint zonder weet van voor het eerst_of het laatst'_Hij werkt de vergelijking naar behoren, toch verrassend uit en eindigt met 'zoveel onzichtbaarheid / als je je daarin mag wensen.' Dat 'je' is veelzeggend. De dichter wil niet zichtbaar zijn, wil zich vanuit een schuilhoek bezighouden met observatie van zijn omgeving. Zijn liefde voor de omgeving van de stad is groot, hij er geboren, opgegroeid, heeft er zijn werk en vrouw gevonden, maar de stad zelf, haar bestuurders, nee, armoe troef. De meeste Nederlanders die ooit op weg naar Texel, even in Den Helder moesten zijn, of zij die er iets te doen hadden, spreken met afschuw over de winderige Marinestad._Op de foto van de omslag staat een kustwachttoren en in de verte de Lange Jaap, de vuurtoren van Huisduinen. Het ziet er treurig uit, zo treurig als men meent dat Den Helder is en de dichter geeft toe: 'Als toren mag hij geen naam hebben / maar er staat wat er staat, dwars / vierkant tegen het water gekant op / het kerende ontij niet langer belust.' Wat stelt dit voor? O ja, de lezer herkent misschien de verwijzing naar Nijhoff (Waterstaat), maar wordt verrast door een lyrische uitbarsting, een loflied, een euforie zelfs:
_Aanzie de plek. Nergens gaan uitslaande_zonnen vuriger onder, spat gaver de ruimte_het hoofd in, gaat iets van geluk zich_voorstelbaarder aan verbeelding te buiten._Onherstelbaar tot stranding verleid weet_je van stad en land niet meer dan dat_je leeft aan hun kusten en dat je daar_een eeuwigheid kort bij mag stilstaan.'
_Loflied op een plek 2 _Helderse gedichten, maar de stadsdichter Leibbrand laat zich niet beknotten door de stad. Hij schrijft waarover hij wil, wat hem overkomt, wat hij denkt, voelt. Het titelgedicht 'Waterpas' is een Leibbrand-gedicht; het tafereel kan zich afspelen in Den Helder, waarom niet? Het is zelfs waarschijnlijk dat het zich daar afspeelt want de dichter is nogal plaatsgebonden._Leibbrand schrijft een soort gedichten dat Jacob Groot niet wil schrijven._'Ik haat het om in een gedicht te weten waar je aan toe bent. Daar zijn andere middelen voor.'_Ze stemmen niet overeen met zijn poëtica, met zijn levensfilosofie wellicht. Dat is niet een kwestie van leeftijd, want de dichters zijn ongeveer even oud. _Het aardige is dat Leibbrand als criticus een ruime en positieve aandacht heeft voor een ander soort poëzie dan hij schrijft, die van Astrid Lampe of van Jacob Groot of van Sasja Janssen. Maar je hebt een persoonlijkheid, een visie op de werkelijkheid die je in je eigen poëzie moeilijk kunt negeren. Sterker nog: als je dat doet, schrijf je valse poëzie. Hij schrijft over een mogelijk godsbewijs, hoewel nogal licht, maar zet daar meteen bruut tegen aan de vretende kat. Toch lijkt de dichter niet te kunnen zonder buiten hem bestaand evenwicht. Toch: ook hij vraagt zich af waar hij aan toe is._Nu het gedicht:
_Ik lag zomaar wat buiten, dacht aan_niets dan aan mijzelf, zo'n bodemloze_dag waarop je denkt ik maak nog _mee dat ik er zelf niet meer ben._Ik zag de libel op mijn voet zonder_dat ik haar voelde, haar vleugels tilden_de kleur van hun eigen gewicht, gazen_godsbewijs, de kat vrat het iedere avond._Toen was er de weerstand van een gelijk-_tijdig tweede, eenzelfde. Fijn gelagerd_draaide het kopje, schokten de oogjes._Mijn benen verkrampten in het dragen _van zoveel aandacht, van zoveel even-_wicht waar ik niet buiten kon staan.

_Ach...Den Helder
_Woede, of eerder boosheid en dan met sarcasme beschreven vinden we in 'Waterpas, Helderse gedichten'van Joop Leibbrand. Wat een stad! Er was het plan om op de plaats van het Molenplein opnieuw een molen te bouwen. 'Is dat geen lopen met molentjes, // een slag van de molen al beet?'_Helderse molens malen langzaam_of ze malen niet, gaan wel in eigen_tegenwind in stilstand door de vang._(..)_Dit is het Helders denken op zijn best:_behoud wat er niet is -_koren op iemands molen._-_Overigens knutselt Leibbrand met veel plezier aan zijn commentaar op de stad en haar politici. Hij varieert De Schoolmeester. 'Een politicus is eigenlijk iemand / die altijd wel bang is voor iemand; / maar al is hij dus van origine een kneus, zijn ego is groter dan van een reus / en zijn muil / is soms een ware moordkuil.' en in een voorafgaand gedicht staat over politici: 'Stad en land zijn hun speeltuin / zij plaatsen hun voetstuk en krijgen / hun standbeeld als sukkels op sokkels.'_Hoe blij waren de leden van de gemeenteraad met de stadsdichter?
_Joop Leibbrand is de ideale stadsdichter: hij schrijft intelligente, niet te moeilijke gedichten; hij geeft commentaar op actuele gebeurtenissen, is loyaal en trouw, geestig, onafhankelijk. Als stadsdichter moet je een beetje eenrederijker zijn, die gedichten schrijft als 'Profielschets' voor de nieuwe burgemeester, na de afgang van de vorige, of, nog erger, een lied voor de nieuwe burgemeester, Koen Schuiling ('Vanuit het hoge Rasquert / De vlakke Grunniger landen / Waar Liudger ooit geloofd werd / De wereld na in zijn handen / Wordt Schuiling ons gezonden // Vanuit de parel van het noorden / naar Hollands beste oorden', maar je moet toch ook een treffend gedicht kunnen schrijven, een gedicht waarvan de lezer denkt: ja, dat is poëzie. Zo'n gedicht is 'Het mooiste van Den Helder':_ _Het mooiste van Den Helder_is het kerkje van Den Hoorn_als je in het late ochtendlicht_alleen staat op de dijk_en vanaf deze overkant_de zeer voorzichtig deint_naar het nabije land dat over_verre horizon getild zal wijken._Het is daar dezelfde hemel_niet die je hier ziet._-_Zou het komen omdat ik het zo met hem eens ben? Ik heb al heel vaak gezegd: de mooiste plek van de wereld is de zee bij de dijk bij Nogal Wiedus, Huisduinen, maar, voegde ik er aan toe, ik ben nog niet in China geweest. Nu ben ik in China geweest en de mooiste plek bleef bij Huisduinen. Nu kan ik natuurlijk zeggen: maar ik ben nog niet in Brazilië geweest. De kans dat ik daar kom is klein. Ik houd het maar op Huisduinen.
=_Te veel eer
'magistraal de media bespelende volksmenner Geert Wilders'?_Ik zie een zich overschreeuwende man met nerveuze mond- en tongbewegingen (prachtig geïmiteerd door een acteur van Het Toneelhuis / Guy Cassiers, in 'De man zonder eigenschappen'), een eenzame man die de macht over zijn troep kwijtraakt. Hij heeft weinig te vertellen, maar dat geeft niet voor het volk dat alleen maar bang is voor vreemden. Wat het volk dan behoeft is iemand, die steeds hamert op hetzelfde aambeeld, dom of niet. Palin is ook zo'n figuur. Gewoon doorgaan met onzin verkopen, liegen, mooi weer spelen._Het lijkt alsof historische ontwikkelingen zich voordoen als natuurverschijnselen waar we weinig greep op hebben._De vraag is: hoe is het mogelijk dat in bepaalde perioden de massa zich laat meenemen, of nog preciezer: dat er tijden zijn waarin iemand instinctief aanvoelt wat de massa wil en daar tegelijkertijd misbruik van maakt, macht aan ontleent en zelf slachtoffer wordt van kortzichtigheid?_Rob Riemen kan die vraag niet beantwoorden met zijn hang naar voorbije helden. Hij zou Alessandro Baricco - 'De barbaren' tot zich moeten laten doordringen._'Die lieden krijgen te weinig serieus weerwerk. De 'hoge' cultuur laat zich al te gemakkelijk wegspoelen door de vloedgolf van plebejische gemakzucht en dwaasheid. Het anti-intellectualisme beheerst de media en smoort alle kritiek in de kiem. '_Die hoge cultuur blijkt niet zo hoog of in elk geval niet sterk genoeg. De zogenaamde intellectuelen blijken zelf vatbaar voor het virus van de angst. Er was (Ter Braak en zijn vrienden) en er is (zie de stukken in de NRC en Trouw) wel degelijk verzet, maar te veel mensen lezen dat niet. Onze politieke voorhoede is niet intellectueel of kiest verkeerde vrienden (Bolkestein)
=_Voor Laura__Herinner je de laatste keer, toen we lachend _en met tranen afscheid namen, omdat het moest?
_'Ik kon noch wilde zeggen wat ik nu wel stellen moet: _hoop niet mij ooit nog weer te zien.'
_En toen zag je me toch, na zoveel jaren. _Natuurlijk, ik was ouder, maar ik lachte_nog als toen en ik keek je vrolijk aan.
_Ik wist niet wat je ging zeggen._Je zou vragen hoe het ging, of ik alleen was_maar je zei dat je nog elke dag, nee elk dagdeel.
_Ik wist niet wat ik daarop zeggen moest_en mompelde 'ja, dat kan, je zegt het'_en toen was je al weer weg, naar een afspraak._Je liet me staan in een lichtende cirkel.
=_Dialectisch
_ _ _Hij denkt aan een geest in de machine_als een demon tussen raderen of chips._ _ _De ander zegt dat de geest ontbreekt:_de machine leeft door de constructie_ _ _en ziet niet dat de constructie de geest_is, anders verviel de machine tot dood puin.
= _Autoritaire prelaten
_Bisschop Eyk terrorriseerde katholiek Groningen. Hij joeg alle progressieve, zich voor de parochies inzettende leken, op den duur weg door autoritair gedrag. O ja, hij wist iets van rechts management: traineren, vergaderingen frustreren, notulen aanpassen. Bisschop Gijsen deed hetzelfde in Limburg. Uiteindelijk werd hij weggestuurd naar IJsland. Waarom? Bisschop Van Luyn, geboren in Groningen, was Salesiaan, dat zegt genoeg._Wat hebben deze prelaten gemeen, afgezien van het feit dat ze als conservatief een einde moesten maken aan een progressieve kerkprovincie? Ze waren medeplichtig aan sexueel misbruik van pupillen, of ze verdoezelden de zaak._En dan, net als in de politiek werd er geklaagd over de media, niet in de onbeholpen toon die we zo langzamerhand gewoon moeten vinden ( 'De media heb schuld!' 'Elk jongelui heb wel een vlekje!' 'Denken jullie dat we eunuchs zijn?' Ja ja, Hulie Huiie doen op de diepvrieskist.), maar niettemin._Worden er konsekwenties getrokken uit het misbruik? Is het zo maar opgehouden of gaat het gewoon door, net zoals de bankdirecteuren weer wegen hebben gevonden om zichzelf te verrijken?
Uit een nieuwe onthulling op 26 november 2010 van NRC blijkt dat bisschop Van Luyn al twee jaar wist van een slachtoffer, dat eind jaren '40 misbruikt is door meerdere priesters. Het slachtoffer was een oud klasgenoot en slaapzaalgenoot van Van Luyn. Vanuit deze relatie heeft het slachtoffer getracht contact op te nemen om met de bisschop het misbruik te bespreken._Nu lees ik in de NRC-boekenbijlage van 3 december: 'Een van de fanatiekste fakkeldragers van de roomse orde van de doofpot is Joseph Ratzinger. Bisschop Ratzinger verplaatste een pedofiele priester, die op zijn nieuwe werkplek, nieuwe slachtoffers vond. Kardinaal Ratzinger had als taak het sexuele misbruik toe te dekken of te bagatelliseren. ('Die jongen heeft hem verleid!') Paus Benedictus XVI, zoals hij nu heet, klaagt over mediahypes._En de slachtoffers? Ach, als je lang genoeg wacht, plegen ze zelfmoord of ze gaan gewoon dood.
=_Liefde en gewenning
_In 'Een liefde van Swann' fileert Proust de sexuele liefde van een vooraanstaande 19de-eeuwer en een dame van lichte zeden, Odette. (Zo heette toch ook de geliefde van Siegfried in het Zwanenmeer?) Odette is aanvankelijk, afgezien van financiële argumenten, geïntrigeerd door Swanns koelte. Zij wil hem verleiden, wat ook lukt. Langzaam, langzaam, maar wel effectief. Swann raakt pas verliefd als Odette haar belangstelling op een andere man lijkt te richten: hij is obsessief jaloers. Aan het einde van het verhaal, als hij zekerheid heeft gekregen over Odettes werkelijke leven, denkt Swann, nee, schreeuwt hij zichzelf toe: ' En te bedenken dat ik jaren van mijn leven verspild heb, dat ik heb willen sterven, dat mijn grootste liefde geweest is voor een vrouw die mij niet aantrok, die mijn soort niet was!'_Proust stelt nog een ander probleem aan de orde in dit verhaal: hoe is het mogelijk waardering te blijven opbrengen voor dingen en mensen die men voortdurend om zich heen weet? Proust verteller is eerder verliefd op de mooie, levenslustige Gilberte. Hij gaat op bezoek en zij is bijzonder lief voor hem, schenkt thee en aanacht. Hij is gelukkig maar al gauw niet zo gelukkig als hij zou moeten zijn. Na een kwartier is de droom, het verlangen naar Gilberte voorbij. De mens, zegt Proust, is een gewoontedier en vat daarom altijd minachting op voor vertrouwde dingen. _Het bijzondere van deze verhalen is onder andere dat de schrijver homosexueeel was. Hoe kon hij zich zo voortreffelijk inleven in een heterosexuele relatie? Het antwoord is, denk ik, dat er geen wezenlijk verschil tussen beide is._Er is nu een film in de bioscopen 'The kids are allright' waarin een lesbisch stel een beetje uitgekeken is op elkaar. Ze proberen hun sexuele activiteiten , ja, hoe zeg je dat? Lucht in te blazen, op te pompen. Pimping? En waarom zou dat moeten? Als je er niet zoveel zin meer in hebt, laat het dan. Het moet toch niet?_In elk geval: de dames huren een mannenpornoband, waarop mannen het met elkaar doen. Die band wordt gevonden door een zoon die verbaasd vraagt: 'Maar waarom kijken jullie niet naar meisjes?'_Het antwoord is - ik weet niet of dat in de film wordt gegeven -: omdat het er niet toe doet. Het gaat om opgeilen en dan maakt het geslacht van de spelers niet uit. _(Eén van de dames gaat ook op avontuur uit met een man en blijkens de recensie weet zij zich heel goed in te leven in haar rol. Wat daar de reden van is? Ik vermoed dat de Amerikaanse moraal toch wel moeite heeft met een lesbisch stel en dat de producer of wie dan ook, wil suggeren dat een lesbienne zich eigenlijk vergist!)
=_Weerzinwekkende prelaten
_In de negentiende eeuw in Spanje, waren er rijke bisschoppen, die, terwijl hun parochianen omkwamen van de honger en als varkens eikels moesten eten, zich volvraten met allerlei luxe gebraad, paling, kreeft, exotisch fruit etc. Als ze vol waren gingen ze naar het privaat, staken hun vinger in hun keel en konden daarna weer laden. Bij zo'n gelegenheid verloor een bisschop zijn kunstgebit in de fecaliënton. Hij gaf een jongen opdracht het eruit te halen en goed te wassen._Hij had uitgebreide bossen waar hij zijn brandhout en wild vandaan haalde. Dorpelingen die in de winter kou leden, sprokkelden wel eens hout. De bisschop gaf opdracht de mensen die met een takkenbos op hun schouder gebonden, probeerden te vluchten voor de honden, aan te houden, de takken in brand te steken, zodat ze als een levende fakkel wegrenden naar de dood._Dit herinner ik me van 'De eikelvreters' van Els Pelgrom.
_Bloeddorstige prelaten
_Paus Gregorius XI wilde terug naar Rome. Hij wendde zich tot Robert van Genève, een kardinaal, gerelateerd aan zeer veel vorstenhuizen in Europa. Een prins-kardinaal: hooghartig en vechtlustig._In mei 1376 verliet Robert Avignon met 10.000 Bretonse soldaten (6000 te paard, 4000 te voet): wreed en bestiaal._Florence, vijand van de paapse macht, was doodsbang. De paus zou oorlog brengen en verwoesting. Robert installeerde zich in de Rocca Murata van Cesena. Het was winter. Zijn troepen lagen buiten de wallen van de stad. Ze hadden zo effectief geplunderd, dat er op het land nauwelijks meer iets te halen was. Op 1 februari 1377 probeerden enkele soldaten vlees van een slager te pakken, zonder te betalen. De slager verdedigde zich met zijn hakmessen en werd al gauw gehopen door een kleine menigte. Enkele soldaten werden gedood. Toen Robert het hoorde, stelde hij voor dat de mensen hun wapens moesten inleveren en vijftig gijzelaars. Dan zouden ze worden vergeven en het incident zou worden vergeten.. De inwoners leverden hun wapens in en gingen naar huis. In de avopnd gaf de kardinaal de opdracht aan Hawkwood, de leider van de Engelse soldaten, de bevolking af te slachten. Hawkwood zou geprotesteerd hebben, om tactische redenen, maar de kardinaal zei: 'Ik wil bloed en recht.' Op 2 februari, het feest van de de Zuivering van de Heilige Maagd Maria, trokken duizenden Bretonse en Engelse soldaten door de stad. Het was een goed georganiseerde actie. De poorten waren gesloten. Ze doodden iedereen: mannen, vrouwen, kinderen, met klinische doelmatigheid. Mensen vluchtten in paniek in hun nachtgoed de straten op, sprongen van de wallen omlaag. Een vrouw slaagde erin buiten de wallen te komen. Ze sprong in de gracht om naar de overkant te zwemmen met haar kind. Het kind verdronk in haar armen en aan de overzij vond ze het lijk van haar man. Ze legde het dode kind in zijn armen en vluchtte weg._Een kind verborg zich onder het altaar van San Antonio nel Campo Boario, maar werd gegrepen door een Bretonse soldaat, die hem doodde en de resten op het altaar achterliet. Andere kinderen werden weggerukt van hun moeder en in tweeën gehakt. Robert als Herodes. En de paus als farizeeër? (Gegevens ontleend aan Francis Stonor Saunders, 'Hawkwood, Diabolical Englishman')
_Geile prelaten
Gerard Du Puy was abt van de Benedictijner abdij van Marmontiers, bij Tours. In 1371 kwam hij in Italië om de belangen van de Kerk te verdedigen. Hij was onder andere Rector en Algemeen Gouverneur van Rome, ter voorbereiding van de terugkeer van de paus uit Avignon. In 1374 kreeg hij een extra titel: Vicaris voor het Behoud van de Algemene Vrede, een moeilijk taak voor hem, want hij was zeer aanmatigend, erger dan zijn voorgangers, wat op zich een prestatie was. Hij liet in Perugia een hoog ommuurd fort bouwen op de Monte Del Sole en installeerde zich daar, omringd door grote luxe. Als hij de Dom van Perugia bezocht hoefde hij niet via een publieke weg. Het volk hoefde hij nooit te ontmoeten, ook niet in de kerk, want dan zat hij apart op een loggia. Hij had een doorgang gemaakt vanaf het fort, waarbij huizen die in de weg stonden , werden afgebroken. Het vele benodigde geld kreeg hij via extra strafbelasingen.
Een neef van Du Puy wilde een getrouwde vrouw verkrachten, maar zij ontkwam door uit het raam van haar hoge huis te springen. De woedende familie kreeg van de abt te horen: 'Jullie denken toch niet dat wij Fransen eunuchs zijn?'_De neef ving een andere vrouw, gehuwd met een Perugiaanse edelman. Dit keer gaf Du Puy de opdracht de vrouw terug te brengen binnen vijftig (!) dagen.
_Jatzieën 2
_In de jongste bundel, Het spook van de vrijheid, vinden we drie afdelingen: 'Pessoa in het Vondelpark', 'Toonladder naar de maan', 'Scènes uit een vorig leven', respectievelijk vrije verzen, strofische gedichten en sonnetten, lange gedichten met afgebroken regels en een prozagedicht._In de tweede afdeling staat 'DE VOORSPRONG VAN DE OORSPRONG', een poëticaal sonnet met veel assonantie en alliteratie over de evolutie, waaruit tevens blijkt hoe zijn gedichten ontstaan:_De brik wordt brak, hij braakt, hij kraakt, hij raakt_Verstrikt, bedwelmd, beneveld, in een roes,_Gekneveld door een magmazwarte draak,_'t Relaxedste duivelskind der duisternis._()_Religie wordt een rol wc-papier,_Wanneer onwrikbaar dogma wordt gekraakt._In iedere kleine zeepok woedt die strijd,_Net zo verworden woorden tot gedicht._-_Het ruikt hier naar Komrij. _Daar staan tegenover totaal andere liefdessonnetten van een kwetsbare ik-figuur. Iemand kan intellectueel superieur zijn, emotioneel afhankelijk, een 'muurbloem'._Ook in de laatste afdeling (SCÈNES UIT EEN VORIG LEVEN) staat een tamelijk ontroerend gedicht over de lerares aardrijkskunde van de ik-figuur, en haar vriend die ooit dichtte, maar er mee was gestopt. De lerares had de ik uitgenodigd om Turks te eten, samen met Yvonne, op wie hij hopeloos verliefd was, en misschien wel de hele klas, maar dat weet de ik niet meer. _Dat het mogelijk was op je 46ste jaar te stoppen met dichten (althans niet meer te publiceren), 'Dat was een hele schok, een openbaring / Voor iemand die net kwam kijken, / Voor de kleine zielepoot die je was, Die nog te bescheten was om zijn later ritueel verbrande / Overproductie aan gedichten / Op te sturen naar de Intiem, De schoolkrant van onze Rijksscholengemeenschap West-Friesland'. _Later ging hij anders dichten, meer als 'Een deeltjesversneller, een laboratorium, / Een experiment, bij voorbaat uit de hand gelopen, / Een recept dat smaakt zoals het leest. / Men neme twee grootheden, / Bij voorkeur onverenigbaar. / Laat die op elkaar botsen / En zie maar wat ervan komt)._De dichter is ook wel een beetje een ouwehoer, maar het probleem is dat er geen gebrek aan emotie is, er is juist een teveel. Hoe beheers je dat?_Erik Bindervoet, Het spook van de vrijheid, De Harmonie, Amsterdam 2010.
-_Jatzieën _Het vreemde van de poëzie van Erik Bindervoet ligt niet in het taalgebruik: hij schrijft eenvoudige zinnen, gewone grammatica. Het vreemde zit in de absurde situaties._AAN EEN SCHUINE OEVER VAN EEN MEER_IN TSJECHIË_Wij yahtzeeden op een bundel van Seamus Heaney._Ik won met 303 punten._In het water dobberde_De waterfiets van de Medusa,_Met daarin een familie Doorsnee_Bestaande uit twee ouders,_Een zoon met een hanekam_En een invalide gothic meisje._Op het pcknickkleed lagen een paar dooie wespen_En het geluid van de dobbelstenen_Deed denken aan de rammelende botte_Van oude poëzie,_Maar verder gebeurde er niets._-_Maar is het zo vreemd? Je kunt van een naamwoord een werkwoord maken, ook van een eigennaam, een geregistreerde handelsnaam. We Geertwildersten door de kamer. Men zal dat wel begrijpen. Yahtzeeën, lekker dobbelen. Wat heb je nodig? Vijf dobbelstenen en een scoreblok. De ik won met 303 punten. Dat lijkt me niet uitzonderlijk. Is het uitzonderlijk wat in het Tsjechische meer ronddrijft? Opmerkelijk, ja, maar niet onmogelijk. De merknaam van de waterfiets kan Medusa zijn. Een gezin, opmerkelijk, maar alweer niet onmogelijk. Het standpunt van de dichter tegenover de gedichten van Heaney, die betrekkelijk vaak over lijken schrijft, is duidelijk. Hij vindt het 'oude' poezie. Bindervoet doet het anders. Hij leest veel, weet van alles en ziet de wonderlijkste dingen. Zijn verwondering over de krankzinnige wereld is poëtisch. Hij beschrijft zijn eigen wereld van Dante tot Lucky Luke, die 'een sjekkie draait'; dat doet Luke vaak. 'En op een gegeven moment / Het vloeitje scheurt / Waarna de tabak op de grond valt / En iemand zegt: / - Je bent ontroerd, Lucky Luke.'_Het duurde lang voor Bindervoet (Oostzaan,1962) door de literaire wereld werd geaccepteerd als een serieus te nemen schrijver. Hij studeerde geschiendenis aan de Universiteit van Amsterdam en ontmoette daar Robbert-Jan Henkes met wie hij al snel uitbundige en hilarische teksten ging schrijven: toneel, essay, roman, poëzie. Samen vertaalden ze moeilijke wereldliterauur, bij voorbeeld van Tarkovski, Mariëngof, Joyce, De Quincey, Stanshall en Shakespeare. Ze traden op bij de grote festivals, zoals Oerol, Crossing Border._Bindervoet schildert en tekent ook .
=_'een bijwerking van het heelal'
Uit de gedichten van Sasja Janssen, die eerder twee romans publiceerde over mensen in vreemde situaties, spreekt een hang naar gevaar, de wens te verdwijnen. De soms bizarre beelden en wendingen vragen veel van het voorstellingsvermogen van de lezer. Uit de eerste bundel: 'Deze ogen, geen paar want drie / liggen op een schoteltje nog machinewarm / In de dode nacht vond ik ze op het tuintafeltje / van ijs, twee kaalblauwe en een omfloerstgroene / Hier en daar een geslepen tong / wat wimpers, ik ken het gebruik niet' Is dit een jachttafereel? Een slacht? Maar waarom dan 'machinewarm'? Is het een hallucinatie?_Zelfs in een betrekkelijk eenvoudig gedicht over een man uit Indonesië die zich de waringin uit zijn jeugd herinnert en de geesten van zijn voorouders, is de zegging vreemd. 'Man denkt bonsai maar droomt waringin / Luchtwortels tillen hem boven de houtvesters / die hem keuren, familiegeesten takelen de tooi'. Hoe moet de lezer begrijpen dat de 'houtvesters / die hem keuren' identiteits-ambtenaren zijn? Of hoeft dat niet? Is het voldoende als een dichter virtuoos, dat doet Sasja, speelt met klanken, met ritme, met verrassende beelden, met roes en gevaar? _'Wij verlaten ons' is de eerste regel van de nieuwe bundel. Neem het maar letterlijk. Wij mensen 'zijn een bijwerking van het heelal'. We zijn er, schijnbaar toevallig, zonder bedoeling en we zullen verdwijnen, zoals zo veel soorten. Er is geen probleem. We hebben geen betekenis. We zijn onze eigen betekenis. Het is 'een groot voordeel wanneer je zelf de kaart bent / de straten naar de uitgang, de knoop die de dingen de maat neemt.'_Dat doet de dichter ook met haar waarnemingen, herinneringen, verlangens. Zij is zelf de knoop die de dingen de maat neemt. Een dode vader, een weggelopen moeder, minnaars die zij laat komen en gaan, die ze bespeelt, die haar bespelen, het doet er niet toe en het doet er alles toe. Ze schildert haar ervaringen, haar verleden en ze doet dat op een volstrekt eigenzinnige wijze, niet om het te verstoppen, duister te maken, maar omdat het zó alleen de moeite waard is om het op te schrijven, voor zichzelf, voor wie het interessant of mooi, of prikkelend vindt, voor wie er eigen ervaringen in herkent. Wat ze wil is niet voorspelbaar zijn, natekenbaar, want zo is het niet. Het is alles onvoorspelbaar en onbegrijpelijk, maar uiteindelijk toch zo begrijpelijk als een bloem die moet bloeien. Waarom? Omdat zij een bloem is._Sasja Janssen, Wie wij schuilen, Querido, Amsterdam-Antwerpen 2010.

_Voorbij verbeeldingskracht
_Idiosyncratisch, eigenzinnig, kun je de poëzie van Sasja Janssen noemen. Bijna elke regel verrast je en zet je op het verkeerde been of doet je beseffen dat je benen verkeerd zijn. Nooit schildert zij in woorden een herkenbaar portret van een landschap, beschrijft ze verhelderend een situatie. Ook als je denkt: het gaat hier om het bezoek aan een vlindertuin, in Artis bijvoorbeeld, dan zijn er woordgroepen die je niet kunt thuisbrengen. De titel alleen al: 'Het lucht er'. De lucht is er nadrukkelijk aanwezig; zij lucht je op? Sasja Janssen trekt zich weinig aan van de gangbare grammaticale mogelijkheden. Onovergankelijke werkwoorden gebruikt ze overgankelijk, zoals in de titel van de bundel: 'Wie wij schuilen'. Normaal schuil je niet iemand, je schuilt. In deze woordgroep zit de suggestie dat in ons iets schuilt of dat we schuilen voor iets of iemand._Het lucht er_niet eens een tuin voor bezoekers waar de bomen_moeten worden opgemerkt, waar bladen uitklappen en lokken_hier kun je blijven, een oranjerie voor zondagsvangers_de gebrekkigen in kindercolonne bang voor de vlinders_maar niet voor ons, hun hijghanden grijpen ons in de kas_waar het vocht niet van de liefde komt, wij wachten achter_tweeblaarkanniedood en kokerboom tot zij weg zijn, wij kunnen hier_niks wat niemand weet niet eens waarvoor we hier zijn ik voor jou en jij _ voor mij. _-_Het gaat niet om de bomen. Bomen met ineenkrimpende bladeren of bladachtige bloemen die insecten lokken. Het is er warm als in een oranjerie, waar bomen overwinteren en waar je op zondag gaat kijken en ruiken. De kinderen schrikken van rondvliegende grote vlinders, die overal op gaan zitten. Het is er heel warm. Is de vlindertuin ook een tuin voor verliefde stellen? We zweten. De kinderen lopen hijgend achter hun handen aan en stuiten op zo'n stel. (Ik moet denken aan Vromans 'juichpikt en hardfluit'; het vogeltje in 'Jeldican'.) Het stel verschuilt zich achter exotische bomen. het kan niet tot intimiteiten komen. De bezoekers weten niet wat het stel eigenlijk wil._De dichter is eigenzinnig, leeft in haar eigen woordenspel, met neologismen, zoals in de vorige bundel 'Papaver' en wie mee wil doen, mag dat. Zij geeft een bundel uit. Wie niet mee wiltant pis!
Uit de gedichten van Sasja Janssen, die eerder twee romans publiceerde over mensen in vreemde situaties, spreekt een hang naar gevaar, de wens te verdwijnen. De soms bizarre beelden en wendingen vragen veel van het voorstellingsvermogen van de lezer. Uit de eerste bundel: 'Deze ogen, geen paar want drie / liggen op een schoteltje nog machinewarm / In de dode nacht vond ik ze op het tuintafeltje / van ijs, twee kaalblauwe en een omfloerstgroene / Hier en daar een geslepen tong / wat wimpers, ik ken het gebruik niet' Is dit een jachttafereel? Een slacht? Maar waarom dan 'machinewarm'? Is het een hallucinatie?_Zelfs in een betrekkelijk eenvoudig gedicht over een man uit Indonesië die zich de waringin uit zijn jeugd herinnert en de geesten van zijn voorouders, is de zegging vreemd. 'Man denkt bonsai maar droomt waringin / Luchtwortels tillen hem boven de houtvesters / die hem keuren, familiegeesten takelen de tooi'. Hoe moet de lezer begrijpen dat de 'houtvesters / die hem keuren' identiteits-ambtenaren zijn? Of hoeft dat niet? Is het voldoende als een dichter virtuoos, dat doet Sasja, speelt met klanken, met ritme, met verrassende beelden, met roes en gevaar? _'Wij verlaten ons' is de eerste regel van de nieuwe bundel. Neem het maar letterlijk. Wij mensen 'zijn een bijwerking van het heelal'. We zijn er, schijnbaar toevallig, zonder bedoeling en we zullen verdwijnen, zoals zo veel soorten. Er is geen probleem. We hebben geen betekenis. We zijn onze eigen betekenis. Het is 'een groot voordeel wanneer je zelf de kaart bent / de straten naar de uitgang, de knoop die de dingen de maat neemt.'_Dat doet de dichter ook met haar waarnemingen, herinneringen, verlangens. Zij is zelf de knoop die de dingen de maat neemt. Een dode vader, een weggelopen moeder, minnaars die zij laat komen en gaan, die ze bespeelt, die haar bespelen, het doet er niet toe en het doet er alles toe. Ze schildert haar ervaringen, haar verleden en ze doet dat op een volstrekt eigenzinnige wijze, niet om het te verstoppen, duister te maken, maar omdat het zó alleen de moeite waard is om het op te schrijven, voor zichzelf, voor wie het interessant of mooi, of prikkelend vindt, voor wie er eigen ervaringen in herkent. Wat ze wil is niet voorspelbaar zijn, natekenbaar, want zo is het niet. Het is alles onvoorspelbaar en onbegrijpelijk, maar uiteindelijk toch zo begrijpelijk als een bloem die moet bloeien. Waarom? Omdat zij een bloem is.
_Sasja Janssen, Wie wij schuilen, Querido, Amsterdam-Antwerpen 2010.
=
_Boek of Facebook
_Govert, een intelligente leerling van 17 jaar, ziet zijn boek liggen, naast de computer, een roman van Arnon Grunberg. Hij las 52 bladzijden in twee maanden. Liever is hij bezig met Facebook en You Tube. Hij legt uit: 'Op You Tube heb je een heel verhaal in zes minuten. Een boek duurt zo lang.'
Leerlingen hebben altijd afleidingen gekend, maar de mobiele telefoon en internet en de voortdurende stroom van prikkels die zij bieden, doen iets aan hun ontwikkelende breinen. Ze raken gewend aan voortdurend wisselende taken en minder aan taken van langere adem. Hun hersenen worden beloond door het schakelen van het een naar het ander. De 'bedrading' van de neuronen wordt daaraan aangepast. De scholen hebben het zwarte bord vervangen door witte computerborden en spelen hier op in.
Govert maakt filmpjes. Hij vertelt verhalen in bewegende beelden. Hij neemt ze op met een digitale camera en bewerkt ze met een speciaal programma op zijn computer. Hij helpt zijn ouders met problemen op hun computer. Hij speelt ook tien uur per week videogames.. Zijn schoolprestaties zijn onvoldoende.
Hij leest een bladzijde, maar dan gaat het muziekje van zijn IPhone. Hij beantwoordt de boodschap- een vriend heeft moeilijkheden. Tien minuten later: 'Waar was ik ook weer?'
=
_Zich bemoeien met
In verschillende GPD-bladen staat een strip over 'singles'. Er figureren drie dames, die werken in een ziekenhuis: één als verpleegster. Ze heeft een rare, kikkerachtige kop en niet veel succes bij mannen. Er is een dikke die altijd ruzie maakt met haar moeder via de telefoon. Ze weet elke opmerking van de moeder om te buigen tot iets beledigends. Verder wordt ze gekenmerkt door agressiviteit als ze ongesteld is. En er is een mooie die werkzaam is als receptioniste. Zij wil elke nacht een man in bed en dat lukt gemakkelijk. Ze is een ' bitch'. Soms treft ze een man die achteraf een sukkel blijkt, maar die weet ze grof af te serveren. (Ik merk dat ik onder invloed van de strip Engelse woorden gebruik en populaire taal. Het zij zo.)_De maker van de strip werkt, zoals veel van zijn collega's, vaak met serietjes. Nu is er een serie waarin de verpleegster te kijk staat, omdat ze geen smaak heeft. Ze koopt steeds foute jasjes of rokken, die ze dan maar weer weggooit. De mooie vriendin dringt zich op als 'personal coach'; de verpleegster vindt het goed en dan begint een reeks handelingen. 'Goed', zegt de mooie, terwijl ze haar beker koffie leegdrinkt, 'dan gaan we meteen maar van start.' En ze gooit de beker, die een lelijk patroon heeft in de afvalemmer, die misschien ook moet verdwijnen. De hele garderobekast zal er aan moeten geloven en de arme verpleegster staat er verslagen bij. Als ze zich blijft onderwerpen zal ze voortaan fraai gekleed gaan, maar als kloon van de mooie. Ze is dan haar persoonlijkheid kwijt. Wat moet ze doen? Ik voorspel dat de maker van de strip haar in opstand laat komen, anders is hij een karakter kwijt en dat geldt ook in het gewone leven. Geen smaak? Dan maar geen smaak. Dat is altijd beter dan de smaak van een ander dragen.
Ernstiger is het volgend geval. Een jonge moeder sleept met haar baby. Vlak na de voeding wordt het kind heen en weer gezwaaid, waardoor het melk opgeeft en vervolgens wordt betut tot het doodmoe in slaap valt. Het kind slaapt bij de moeder en wordt na elk piepje opgenomen. De box hangt vol met opdringerige speeltjes. Het kind wordt kortom verpest en nerveus gemaakt. Nu kan een pedagoog tegen de moeder zeggen: 'U moet uw kind een beetje met rust laten.', maar dat kan ze niet. Ze is zelf zo onrustig als een HDHD-kind en ze wordt doodongelukkig als ze haar baby niet mag opnemen en 'troosten'._De toeschouwer ziet machteloos hoe een kind scheefgroeit, maar het is háár kind.
=_Troost
Arie Kuiper worstelt met zijn godsgeloof. Hoe kun je in God geloven na de marteldood van Sonja, een meisje van zes of zeven jaar dat door twee mannen herhaaldelijk is verkracht en doodgemarteld? Er staat toch in de bijbel dat God geen mus dood laat neervallen zonder dat Hij dat wil. Zo staat het in de NBV, maar in het Grieks stond er: 'zonder uw Vader'. Nu ja, God heeft er weet van en laat het gebeuren. Dat is gruwelijk. Maar als God niet bestaat, vraagt Arie, waarom leven wij dan? Als de kosmos koud en onverschillig is Dan maakt het niks uit dat Sonja is verkracht! Dat is ook of even (?) gruwelijk. Nee, het is gruwelijker als er een almachtige en rechtvaardige God verondersteld wordt. Ik begrijp het verlangen naar een hemelse Vader maar hoe moet ik me zo'n vader voorstellen? Is dat niet erg primitief of kinderlijk?_De enige troost is dat er geen troost is. De dingen gebeuren. Mieren worden gegeten door de miereneter, wij door de kanker. Het zou toch pas echt gruwelijk zijn als er een almachtige, rechtvaardige zou zijn die dit allemaal liet gebeuren. Wat betekent dan nog rechtvaardigheid?_Wij moeten geloven in rechtvaardigheid, in liefde. We moeten rouwen om Sonja, om allen die sterven in pijn en ellende. We moeten geloven in een betere wereld, in wat wij beter vinden. We moeten geloven dat het leven de moeite waard is, ook al weten we dat een bloem bloeit en sterft, door bevriezing, door iemand die de bloem wegrukt, kapot stampt, of door wat dan ook. We moeten de steen de helling oprollen, ook al weten we dat deze vervolgens weer valt.
=_Plaats en tijd
_De gedichten uit de bundel 'Plaatselijke tijd' van Harmen Wind hebben alle te maken met plaats en tijd. _ Het titelgedicht begint met de rake zin: 'Hier is het morgen'. Ja, plaatselijke tijd! Dat is ook gewoon een feit. Op een andere plek is het nu veel later. 'Wij schrijven een datum, / kijken het raam uit, smeren een snee / brood en vrezen het ergste zonder dat het / ons bedreigt. Een ochtend aan de rand van / een gelaten stadje op de oever van stromend / water. Een kerkklok, een scheepshoren: het is / tijd. Altijd. Dit roepen beweegt ons, drijft ons / onstuitbaar voort (...)' Misschien noemen anderen dit 'grijze poëzie'. Ze verlangen wellicht minder subtiliteit, meer grilligheden, sensatie, humor, sex? Maar de dichter zegt in 'Remedie': 'Tegen de angst. Al wat ik schrijf / weerstaat mijn wanhoop, elke zin / waaraan ik ademloos begin / jaagt mij de stuipen van het lijf.' Nu zijn deze regels niet verrassend poëtisch qua vorm en misschien ook wel niet qua gedachte. Het laatste is wel het geval in 'Existentie II': 'Neem die blauwe reiger daar in het riet. / Op die plek hurkt een barende vrouw, waar / jij zit staat een galg. Jij ziet ze niet. Die / galg, die vrouw, ze zijn hier, maar niet nu. // Wij onderscheiden plaatsen op dezelfde / tijd, geen tijden op dezelfde plaats. / Omdat wij van dit boek geen lezer / maar een bladzij zijn, een / zin, een woord, een komma.' . Harmen Wind was altijd al gefascineerd door het verleden. Hij zou ook graag een historische roman schrijven met de geschiedenis van een plek._Het mooiste gedicht is natuurlijk dat waar gedachte èn vorm verrassen, zoals in 'Onthouding'. Let op de dubbelzinnigheid van de titel en op de verrassende f in 'onvergeeflijke', waar je een t verwacht, en de mooie woordgroep 'onthou / dat de onthutsende daad in de listige / schemer mij altijd bijblijft': 'Denk maar niet dat mij van mijn leven / je onvergeeflijke vlees zal ontgaan, de / samenzwering van gebroken wit waaraan / je mij behoedzaam blootstelde, onthou / dat de onthutsende daad in de listige / schemer mij altijd bijblijft, de geur van / begeren, de overgave waarmee je mij / naar je hand zette, vaardig bespeelde; / vergeet maar dat ik het juiste geluid op / al je grepen ooit niet meer zal weten.'
_Tijd en ruimte
_Het spelen met tijd en ruimte vinden we ook in het gedicht 'Tafelblad', waarin opgemerkt wordt dat tijd scheidt, maar dat je in de ruimte verenigd blijft._In de bundel figureert een opmerkelijke zij-figuur. in de afdeling 'Confrontaties', een vertrouwde geliefde met wie de ik uit de gedichten samen oud is geworden. 'Wij hadden altijd woorden om verleiden / toe te lichten'; let op de verleden tijd. Zij houdt niet van uitgebreide maaltijden, het toetje lokt. Ze laat zich graag overtuigen door zijn overtuigingskracht, maar er moet ook weer niet te veel gesproken worden. Muziek liever dan gedichten en hij moet ook niet te veel naar haar luisteren als hij advies wil over de gedichten. Hij leest haar voor en zij wil hem laten schrappen en als hij niet oppast, blijven geen woorden over. In feite is de poëzie een concurrent, die ze het liefst zou willen uitschakelen. Ze kunnen samen prachtig spelen met woorden.
_Conversatie_'Gisteren was ik op mijn mooist,' onthult ze, 'zonde_dat je me toen niet hebt genomen.' Je kijkt haar_door de zoeker aan en concludeert dat het vandaag_geen zin meer heeft. En voegt ze eraan toe: 'Ik zeg_ook elke keer iets anders dan ik werkelijk bedoel,'_dan zeg jij dat je haar begrijpt en hoort het al:_dat is niet de bedoeling. Waarom neem je haar niet_gewoon zoals ze is. Zelf ben je ook bepaald de mooiste_niet. Het lijkt waarachtig wel of jij van gister bent.
_Oude geliefden: het leidt tot confidenties. De zij zegt: 'Wij zijn ons kwijt.' Hij schrikt, maar moet erkennen dat ze gelijk heeft: 'daar / / lagen we, uiteen. Twee individuele / naakten op een bed.'_De dichter ziet het en 'dat / er iemand langskwam die ons zag.'_De lezer, hier en nu en vast ook wel straks en waar dan ook.
_Hier en nu
De bijwoorden 'hier' en 'nu' hebben iets gemeenschappelijks: ze verwijzen naar het standpunt van de spreker._De onlangs gestorven dichter Harmen Wind (1945) schrijft in zijn zevende bundel 'Kilroy' in het gedicht 'Hier': 'Hier is waar ik nu ben.' Interessant is dat de dichter de plaatsbepaling als titel kiest. Wij kunnen ons in de ruimte verplaatsen; in de tijd niet, dat wil zeggen niet naar onze vrije wil. In de tijd worden we verplaatst. De dichter schrijft: 'Voortdurend / verschuift het, neemt het mij mee, houdt / het mij aanwezig, plaatselijk, beperkt.' _We zijn in het nu op een bepaalde plaats. Ooit zullen we er niet zijn, alleen nog als herinnering tussen de twee data van ons komen en gaan. _Het gedicht eindigt met een hartstochtelijke oproep aan de lezer, nu: 'Hoor eens, jij daar! Laat deze man die / strakjes uit zijn hier verdwijnt jouw / warme tegenwoordigheid omarmen!' _Nu, terwijl ik nog leef, wil ik graag dat ik de lezer raak._Nadenkend over het gedicht en over de eerste zin: 'Hier is waar ik nu ben.' maakt het niet uit of de dichter als persoon nog leeft. Hij is hier en nu in het gedicht. De lezer laat zijn ogen schuiven over de woorden; het gedicht houdt de dichter aanwezig, plaatselijk, op de bladzijde, beperkt, want niet in al zijn facetten._'Zie mij dan,' vraagt de dichter, 'proef mij, kus de grond op mijn mond.' Kilroy was here.
_'Cultuur? Ken dat in de frituur?'
Iemand zegt: 'Het maakt mij niks uit dat die PVV'ers criminelen zijn. Het gaat mij er alleen maar om dat ze tegen buitenlanders zijn. Buitenlanders zijn allemaal criminelen.' (overgenomen van Samuel Vermeulen). Dit soort kromredeneerders stemt en maakt het mogelijk dat in de Kamer allerlei besluiten worden genomen, waaronder de verhoging van het BTW-tarief, niet voor circussen, kermissen en dierentuinen, wel voor theater en concerten. Waarschijnlijk zit daar een diepe haat achter. Wie gaan er naar het theater en naar concerten? Die lui van 'de linkse kerk', opscheppers, mensen die denken dat ze beter zijn dan wij, gewone mensen die met hard werken hun brood moeten verdienen. Die anderen zijn uitvreters. We zullen ze leren._Gaat de VVD proberen om het besluit terug te draaien, omdat het verhoudingsgewijs weinig oplevert, maar wel de cultuur een gevoelige slag toebrengt? Nee. Pieter Omzigt van het CDA doet ook dapper mee: 'Kunst voorziet niet in een eerste levensbehoefte.' Kermis wel? Het CDA neemt ook de pubertaal over: 'spuugzat', 'knettergek', 'daar heb ik niets mee'.
Ik weet het: het is niet nieuw en het komt niet pas nu bij de PVV naar buiten. Jaren geleden zag ik op de muur van een theater in Leeuwarden staan: 'Cultuur? Ken dat in de frituur?'.
=
_Licht _Kemp doet denken aan Satie: ook in het zwart gekleed, muzikaal, geestig, begiftigd met grillige fantasieën. Beiden schreven wonderlijke pennenvruchten._Beiden waren gefascineerd door de leegte._Vestdijk maakt zijn lezer duidelijk dat Kemp meer is dan de knappe dichter met de verfdoos. Zijn speelsheid en kinderlijkheid is verbonden met een geheimzinnige mystiek: 'de wortel van alle pantheïstische mystiek, in haar beide aspecten: religieuze éénwording en dichterlijke magie'._Vestdijk citeert:_Licht_Zoo zal het gaan met het licht. Het zal_er niet meer zijn en plotseling zal ik dit weten._Ik zal het zoeken overal,_want zonder licht kan ik niet meten._Iedere dag meet ik God en als Hij kleiner wordt_kom ik ook te kort,_maar wordt Hij groot,_dan zoek ik de dingen van naast den dood_en naar een evenwicht_voor Zijn aangezicht.
=_Zwart gat _Rodenko plaatst Kemp op de lijn van dadaïsme en surrealisme die in Nederland uitloopt in de experimentele poëzie van Vijftig en de Barbarbergedichten van Zestig. Daarom herkende zowel Lucebert als Bernlef in Kemp een geestverwant._Rodenko toont met behulp van de verzen van Kemp aan dat zonder begrip van de poëzie van het Niets de poëzie van Kemp miskend wordt. De 'kinderlijkheid' van Kemp is een vermomming van de volwassen vervreemding: de wereld wordt als ongewoon ervaren, los van de conventies. Ook het 'vegetale' van zijn poëzie, waarop door verschillende besprekers is gewezen, valt in te passen in Rodenko's visie op Kemp. Het vegetale niveau kent nog geen subject-object-splitsing._De essayist geeft verrassende citaten; het wonderlijkst aan het slot. Het geciteerde gedicht lijkt te gaan over een zwart gat, maar dat was noch aan Kemp noch aan Rodenko bekend. De theorie van het zwarte gat en de empirische vondst was destijds onbekend. Het zwarte gat, dat in het gedicht aan het woord lijkt te zijn, is het meest paradoxale Alles en Niets dat we nu kennen._Zwart-blauwe punt-poort in het heelal_Het is weer nacht in mijn mond._Ik heb sterren gegeten_en ben, als altijd, die grote daad terstond vergeten._Nog is er vuur van in mijn ogen._Ik kan er mijn vingers van zien,_tekenend met grote bogen_de rondvaart van de machine_mijner ziel tot waar die verdwijnen zal_door een zwart-blauwe punt-poort in het heeal.
_het 'Niets'
Zou Pierre Kemp langere gedichten hebben geschreven als hij niet in Eygelshoven werkte, maar bijvoorbeeld in 's Hertogenbosch? F.Lodewick geloofde dat niet en ik denk dat hij gelijk heeft. Je moet het omdraaien: omdat Kemp korte gedichten schreef, kon hij in de trein werken, tijdens de betrekkelijk korte rit vanuit en naar Maastricht. (Leuker is: omdat hij korte gedichten schreef, werkte hij in Eygelshoven.)_Paul Rodenko noemde Kemp een absolutistisch dichter. Kemp wilde een nieuwe Goddelijke Comedie schrijven en probeerde dat ook twaalf jaar lang tot 1927. Daarna volgde zijn tweede debuut met de beroemde kleine gedichten. Rodenko veronderstelde dat Kemp ' de allesomvattende synthese van onze tijd' niet kon schrijven 'omdat onze tijd zulk een een alomvattende synthese niet toelaat (bv. omdat zijn wezen juist in het fragmentarische ligt; ' en vervolgt Rodenko: 'wanneer hij niet alles kan uitdrukken dan zoekt hij het in het tegengestelde absolutum en concentreert zijn hele aandacht op de mogelijkheid niets uit te drukken.'_Hij werkt deze veronderstelling uit: 'men kan wel zeggen dat, te beginnen met Baudelaire en vooral Mallarmé, het Niets - de poging een niets, een leegte te scheppen - de wezenlijke inzet van de moderne poëzie is.'_Kemp is een dichter die niet zoals de oude dichters (Gezelle nog!) God in het centrum stelt, maar het Niets._Morriën noemde Kemp een heidense katholiek, maar het is nog veel 'erger' - de dichter Kemp is een nihilist; en of de mens nu een 't zwart geklede, gehuwde, katholieke ambtenaar was, doet daar niets aan af. Het gaat ook niet om de dichter, maar om het gedicht.
_'Isolement'
In 1956 schrijft Vestdijk over Pierre Kemp, onder de titel 'Het vastgevroren ringetje'. (Herdrukt in 'Voor en na de explosie') In tamelijk kort bestek gaat hij in op Kemps mis- en erkenning, de onmogelijkheid hem te klasseren, zijn historische en geografische positie, zijn persoonlijke talenten. Een schrijver uit Limburg vindt niet zo gemakkelijk aansluiting bij de hoofdstroom van de literatuur, die zich vooral in Holland situeert. Hetzelfde geldt voor iemand uit Groningen, Drente, Zeeland. Veel schrijvers verhuizen ook vandaag de dag nog naar het centrum. Ze weten: je moet je laten zien op recepties, vernissages, schrijverscafé's. Opdrachten komen voort uit persoonlijke contacten. En dan is er het andere isolement: een schrijver die niet van 'gezelligheid' houdt, krijgt het moeilijk. Er zijn schrijvers die denken: het gaat om mijn werk. Als dat niet wordt opgepakt, is het jammer. Zij moeten accepteren dat dat werk zonder persoonlijke ondersteuning van gezaghebbende lieden, niet wordt opgemerkt. Kemp had het geluk dat Vestdijk wees op zijn belangrijkheid. Hij definieerde zijn poëzie, vergeleek die uitvoerig met die van Achterberg en openbaarde de motor van zijn dichterschap. Kemps poëzie wordt beheerst door 'het verlies van de jeugd ten gevolge van het verouderen en in het bijzonder het verlies van de zielsvermogens waarover het jonge kind nog beschikt.' Het levensbeeld van het jonge kind wordt gekenmerkt door mystieke éénwording met alle dingen. Dit heeft de volwassen dichter verloren. Kemps gedichten moeten gezien worden als de navrante erkenning van de onmogelijkheid deze gemoedsgesteldheid ooit nog tot leven te roepen. Vestdijk citeert het voor hem in dit verband aangrijpendste gedicht:_Ringetje_Weer worden de lichten groter voor mijn ogen._De wegen langer en de bomen minder kort. _Ik meen me door de dingen weer minder bedrogen_en minder bevraagd, wat dit alles wordt,_al heeft een kind zijn ringetje verloren_en ligt het daar een weinig vastgevroren._Hij beëindigt zijn artikel met te wijzen op de niet te verwachten veelzijdigheid van de dichter. Dat doet hij in een typische Vestdijk-zin: 'Binnen de grenzen van een exclusieve en eenkennigheid begunstigende gevoelsbinding aan de jeugd - nuttige grenzen, iedere kunstenaar moet zich begrenzen - weet Kemp het leven te vangen in talloze facetten, waarbij het kinderlijke de temptaties der volwassen liefde niet buitensluit, de vaak onthutsende fantasie niet een nuchtere werkelijkheidszin met aandacht voor het sociale en hier en daar een scheut kostelijk dwaze humor (), de scherpe en speelse blik op het feitelijk gebeuren niet een filosofisch bespiegelen, waarin het algemene op de wijze der volwassenen is doorgrond.'
_'een kleurig muziekje' _Van Duinkerken volgde Nijhoff op als kroniekschrijver in De Gids. Hij toont zich katholiek, erudiet, geestig, rechtvaardig, hoffelijk met liefde voor schoonheid. In 1934 schrijft hij over de herfst van de poëzie. Er is volgens hem een neergang. Pierre Kemp is een uitzondering: in zijn herfst kruipt iets van de lente. Zijn poëzie is kortademig en grillig-visionnair. Het gaat over de gedichten in 'Stabielen en Passanten'. 'Ze zijn oorspronkelijk, doch licht geaffecteerd, - ze hebben den wijzen klank van een klein en blij muziekje, dat zoo-maar-wat speelt, en brengen welhaast ongemerkt den lezer, die zich eerst tegen hun vreemdheid zal verzetten, in een wereld, waar hij nooit geweest is, en waar de gewone begrippen niet veel zin meer hebben. Een stille wereld met veel blauw. De kleuren dragen er namen en zijn er zelfstandigheden. Ze behooren niet langer bij het voorwerp, dat hen draagt, doch hebben hun eigen manier van doen. Deze verhelderde kleuren wekken het leven in de dingen. Ze komen niet meer overeen met een bepaald gevoel, ze zijn zelf de gevoelens van het leevenloze. Bij Pierre Kem is het groen-zijn van een hek even persoonlijk als het goed-zijn van een mensch.'_Deze observaties wijzen op een fijngevoelig begrip voor het dichterschap van Kemp, maar de lezer moet wachten op Simon Vestdijk voor een grondige, psychologische, analyse van zijn poëzie.


_'een rood woord'
Carel en Margo Scharten - Antink bespraken in De Gids van 1916 Pierre Kemp. Hij is dan 30 jaar. 'Onz'-lieven-Heer heeft rare kostgangers, óók in Maastricht; blijkbaar, want Pierre Kemp althands is er één van. Luister maar eens:_'Vergeefs zoek ik rondom naar een rood woord_Met gouden biesjes, dat in éénen klank_zal zeggen uit uw onuitzegbaar schoon._Ziels allerschoonste, 't falend woordbegrip_Weet voor uw teere, reine pracht geen naam.'_Hier zoekt vergeefs de critiek naar een hemelsblauw-qualificeerend woord met pimpelpaarse randjes Moet men U ernstig nemen, Pierre? () Ik geloof, dat wij hier begroeten mogen den eersten Nederlandschen futuristischen dichter, - tienmaal futuristischer echter dan zijn Italiaanse collega's, omdat hij niet alleen de beweging en de gelijktijdige bewegingen vastgrijpt in één warrelbeeld, maar ook de onbewegelijkste zaken dezer aarde doet rondtollen, tot het u geel en groen voor de oogen wordt ()'._Je moet wel weinig gevoel voor poëzie hebben om niet te begrijpen dat een woord een rode indruk kan maken. Logisch? Rationeel? Nee, maar er is nog zoiets als intuïtie of gevoel. Bovendien bestaat er zoiets als synesthesie. Het is van componisten bekend dat ze een kleur zien bij bepaalde tonen. Skriabin is er één van. Schrijvers, zangers, wetenschappers: Vladimir Nabokov, Frank Zappa, Richard Feynman. Kinderen begrijpen nog heel goed dat een woord rood kan zijn. 'met gouden biesjes'; ja wel, het gaat om de verrukking over de schoonheid van een geliefde. De dichter vindt dat de taal tekortschiet om de 'reine pracht' van zijn geliefde weer te geven. Zo moeilijk is dat toch niet?_De Schartens erkennen hun onvermogen deze poëzie te vatten, maar ook hier laat hun kritische intuïtie hen niet in de steek. 'Het eigenaardige is, dat Pierre Kemp volstrekt niet van talent verstoken is; integendeel, men komt allerlei aardige beelden bij hem tegen, en hij heeft fantasie te over; het ongelukkige is maar, dat een gewoon mensch de futuristische dwarrelvluchten dezer fantasie niet vermag bij te houden.' Gewone mensen, deze Schartens. Ze wensen 'allerlei aardige beelden', geen beelden die je even op een verkeerd been zetten. Wat zouden ze schrikken van Marsman ('de zon en de zee twee blauwe matrozen'), om maar te zwijgen van Lucebert.
_Onbegrip en hulp
Het was een reactionaire tijd - 1938 -. Het weekblad van de Nationaal-Socialistische Beweging 'Volk en Vaderland' schreef dat Pierre Kemp 'in de juni-aflevering van 'De Gemeenschap' de lezers (trachtte) te verbijsteren met poëzie, die niet anders dan wartaal kan heeten voor iemand die zijn vijf zinnen nog bij elkaar heeft.'_(De Nederlandse staatssecretaris van Cultuur zou dit ook kunnen zeggen, als hij al op de hoogte was van poëzie-publicaties!)_Voor zijn vijftigste moest Kemp het doen met waardering van streekgenoten. Pater Van Well heeft een beslissende betekenis gehad voor de zoon van een molensteenhakker, die na de lagere school moest gaan werken in een céramiquefabriek, waar hij leerling plateelschilder werd. Hij, Van Well, zag zijn talent, eerst als schilder, later vooral als dichter en hij heeft bij voortduring voor de jonge Kemp geijverd, die zich moest plooien naar de wensen van de opdrachtgevers. In 1914 wilde Van Well een keuze uit de gedichten als bundel uitgeven met een voorwoord dat kopers moest verleiden. Als een pater het goed vond Hij zag Pierre als een nuttige vertegenwoordiger van een nieuwe 'Roomsche Cultuur'. Het zou moeilijk zijn, 'omdat de Roomsche Cultuur door de katholieken zelf niet gediend wordt. Men leest geen gedichten.'_Albert Verwey stoorde zich echter aan de inleiding van de pater. Deze was te ophemelend, te weinig informatief._Ondertussen moest de man Kemp zijn brood verdienen. Hij nam een administratieve betrekking aan, dor werk, maar het verpestte zijn 'eigenlijke aanleg' niet.
_Vestdijk en Kemp _ _Wie zou beter dan Wiel Kusters, de dichter en essayist uit Maastricht, de biografie van Pierre Kemp kunnen schrijven? Juist hij wiens woning vlak bij dat van de oudere Pierre Kemp staat; hij die het eenvoudige milieu van de mijnemployé kent; die de kinderlijke blik zelf heeft bewaard, zodat hij bij het beschrijven van de communiefoto's van 1889 opmerkt: 'Wat voor boek zou dat trouwens zijn, dat hem door de fotograaf als een decorelement onder handbereik is gelegd. Zou Pierre het niet even hebben opgeslagen na de sessie met de fotograaf?' Bijna zou je verwachten dat Wiel Kusters met een mes het boek openpeutert om te lezen waar het over gaat._ _Kemp breekt door nadat Vestdijk in de NRC van 5 juli 1938, zij het anoniem, schreef: 'De Limburgse dichter Pierre Kemp behoort tot een vorige generatie en is teven moderner dan de tegenwoordige jeugd (); om moderner poëzie te vinden moet men in den tijd teruggaan.' Later schreef de gezaghebbende Vestdijk nog veel meer over Kemp, wat ook gebundeld werd. Victor van Vriesland bekende dat hij bang was het werk van Kemp te overschatten, maar als Vestdijk zo enthousiast was_ _De dichter moest er voor zorgen dat hij 'uit handen blijft van een 'ophemelend kliekje' in het zuiden, dat hem met zijn lof zal verwennen, terwijl hij alleen maar kan groeien door harde maar eerlijke kritiek.'
_Fan en muze
De 70-jarige Pierre Kemp had nog vele jonge bewonderaars. Wiel Kusters zegt hierover in zijn onlangs uitgekomen biografie: 'Het was een tijd waarin jongeren nog tot enthousiaste bewonderaars konden worden van dichters, in een mate die natuurlijk niet te vergelijken was met het 'fanwezen' in de massacultuur rond filmsterren en muzikanten, maar die desondanks in onze dagen nog nauwelijks voorstelbaar is.'_Er werd toen op scholen nog ruime aandacht besteed aan letterkunde._Kemp heeft zijn leven lang muzen gekend en bewonderd. Zij zagen in hem een eeuwige jongen, al droeg hij een zwart pak en lag zijn hoed naast hem. Zij zagen hoe hij met zijn blik en zijn soms vrijmoedige woorden hen bewonderde en liefhad. Hij ontmoette ze vaak in de trein naar zijn werk bij de Laura-mijn. Behalve de dagelijkse gesprekken waren er liefdevolle correspondenties. Hij schreef voor hen gedichten, die ze ook mochten/ moesten corrigeren._Ontrouw aan zijn niet-poëtische vrouw? In zekere zin was hij altijd trouw gebleven aan de meisjes, aan hun kleuren, hun anders-zijn. Hij werd een faun genoemd, altijd op jacht naar het eeuwig vrouwelijke, naar jeugd en schoonheid. Zijn vrouw bleef hij praktisch trouw, al was ze jaloers op 'die gekke wijven' voor wie hij gedichten schreef. _Kemp was in handel en wandel een brave katholiek. Op zijn sterfbed vroeg hij aan een vriendelijke verpleegster: 'Bin iech noa aol in d'n hiemel?' En enkele maanden eerder, in het ziekenhuis, droomde hij dat hij door de gangen van een soort kolenmijn liep, maar de gesteenten waren niet zwart, maar rose. Voor hem liep Christus, die zich omkeerde en om zich heen wees. 'Wat heeft dit alles voor een doel?'_Hij was in de poëzie een heiden, iemand die het levensbeginsel boven alles stelt. Een heiden is etymologisch verbonden met 'heidebewoner', een barbaar, een natuurmens, niet gebonden aan wetten of moraal. Hij schreef:
_Natuur
_Ik ga weer langs de poel met eiken._Tussen mijn lippen voel ik een gefluit_om een verdriet, dat niet van mij wil wijken,_zacht weg te blazen naar het blauw, dat achter de eiken sluit._Vaak is in mij iets heidens aan het treuren._Mijn christens luistert dan met heet de keel._Ik ruik het dier meer en de plantengeuren,_de grote lucht en dat wordt soms te veel.
=_De toekomst van de literatuur 9
_Een parallel uit de muziekwereld._Glenn Gould had het over een revolutie in het beluisteren van muziek. In de concertzaal wordt de wil van de dirigent dwingend aan je opgelegd; thuis heb je de mogelijkheid te spelen met het geluidsniveau en afhankelijk van je apparatuur met tempo, klankkleur etc. Hij vindt dat het belangrijk is dat de luisteraar zijn eigen creativiteit kan inzetten._Zo is het in de toekomst met de literatuur: via de computer kan de lezer interactief met de schrijver zijn creativiteit inzetten. Iedereen zijn eigen boek, met een zelfgekozen plot, zelfgekozen hoofdpersoon, perspectief, stijl. Anderen zullen zeggen: dat wil ik niet als ik lees of op een andere manier literatuur tot mij neem: ik wil me laten meeslepen, of zelfs betoveren door een auteur._Er is een literatuur die zich altijd zal onttrekken aan de voorspelbaarheid, aan de commercie, aan het vermaak: de literatuur die geen vrijblijvend tijdverdrijf is._Waarom lees ik? Ik vroeg het al eerder en ik gaf allerlei antwoorden. Uiteindelijk lees ik niet om me te vermaken, niet om de tijd te doden, niet om me te laten verontrusten, niet om antwoorden te vinden. _Wat is de werkelijke betekenis van het lezen van verhalen? Wij lezen omdat wij zoeken, niet omdat wij weten wat waarheid is. (Marleen van Niekerk)_Ik lees omdat ik net als de schrijver een nieuwe werkelijkheid wil scheppen. Ik wil een stem horen, die door de woorden heen tot mij komt, van een bewustzijn dat groter is dan ik, een stem die me deelgenoot maakt van een onbegrijpelijke alomvattendheid.
_De toekomst van de literatuur 8__'Literatuuronderwijs is iets 'van oude menschen', waar we de opgroeiende generatie niet te veel mee mogen lastigvallen. ' (Daniël Lechner. Hij promoveerde op de klassieke Bildungsphilosophie en is werkzaam als senior docent Mediapedagogiek bij het Kenniscentrum Pedagogiek Zwolle van de Noordelijke Hogeschool Leeuwarden. )_De vorige minister van onderwijs had het bij een forum over literatuuronderwijs over zijn lijst op de middelbare school en over bevlogen leraren, maar Daniël Lechner schrijft: 'Je moet er toch niet aan denken. Al in mijn eigen schooltijd, zo'n twintig jaar geleden, had ik wel wat beters te doen dan te luisteren naar de eindeloze uitweidingen van mijn leraar Nederlands over Bernlefs Hersenschimmen, een boek over demente bejaarden. En kwam ik nauwelijks door de zeventig boeken heen die ik verplicht lezen moest. Omdat toen al, zoals een Duitse pedagoog het noemde, 'de wereld in 1.000 richtingen interessant' was. En toen bestonden de dvd, sms, msn, Youtube, GeenStijl en Hyves nog niet eens.'_Literatuur werd na de uitvinding van de boekdrukkunst een belangrijk middel voor informatievoorziening, een middel om te ontroeren, om inzicht te krijgen in ethische vraagstukken en natuurlijk om de taalvaardigheid te vergroten. Nu kunnen deze functies worden overgenomen door beeldende media, waarbij het orale / auditieve karakter van literatuur weer wordt benadrukt. En de taalvaardigheid dan, het inzicht in effectieve patronen? Dat zal meer dan in de twintigste eeuw aansluiten bij het mondeling taalgebruik._Daar komt bij dat het exclusieve karakter van schrijven is verdwenen. Iedereen, nou ja een grote groep, kan schrijven en doet dat ook op blogs en ze geven hun teksten uit, zonder bemoeienis van 'elitaire' uitgevers, op internet of in kleine oplagen op papier middels print-on-demand-technieken._Worden daarmee de werken van grote en belangrijke schrijvers minder waard? Nee natuurlijk, al moeten we ons wel realiseren dat de dag voor ons niet langer gaat duren: de tijd is beperkt.
_De toekomst van de literatuur 7
_Marx (1966), literatuurdocent aan een Franse universiteit, onderzocht waarom literatuur - schrijven én kritiek - geen rol van betekenis meer vervult. Ze is nog slechts bijvak van culturele studies, en popsterren zijn meer in tel dan zelfs populaire schrijvers. Dat was in de achttiende eeuw anders: literatuur werd een vervangende religie, de schrijver hogepriester. Volgens Marx werd de schrijver hoogmoedig en voelde zich verheven boven de massa. _Elke cultuur heeft zijn eigen literatuurbegrip. Literatuur geeft een beeld van wat men waardevol vindt in een gemeenschap en dat heeft alles te maken met de belangen van de groep die beeldbepalend zijn. Bij ons, sinds de romantiek, speelt de emotionele waarde een grote rol. Men verlangt nu van een tekst dat hij meerduidig is, ambigu. Een eenvoudige verwijzing naar of afbeelding van de werkelijkheid wordt minder gewaardeerd. Een belangrijk verschil met vroeger is het belang van oorspronkelijkheid en authenticiteit. In de middeleeuwen was trouw aan een genre, navolging, bijna een literaire eis._Wat vragen we nu van een literaire tekst? Hij moet ons boeien of vermaken en hij moet nuttig zijn, je moet er iets van opsteken. Deze eis werd al gesteld door Horatius (utile dolce)._Of een tekst de lezer boeit hangt af van de nieuwswaarde, maar ook van de vorm. De tekst moet een esthetische waarde hebben; de lezer moet, eenvoudig gezegd, de tekst mooi vinden, maar dat heeft natuurlijk alles te maken met zijn scholing en verwachtingspatroon. Wat de een mooi vindt, vindt de ander saai of juist te moeilijk. Veel scholieren vinden literatuur saai. Ze hebben er geen tijd voor en zeggen dat ze liever de film zien. Daar komt bij dat de 'attention span', de concentratie-periode, geringer lijkt te worden. Hoe lang kunnen scholieren zich concentreren op een tekst. Ze zetten bij voorkeur dunne boekjes op hun lijst, die ook al steeds magerder is geworden._Ik lees een boek omdat het me langer in zijn greep houdt, omdat het boek me vaak dieper raakt, omdat de vereiste concentratie groter is. Behoor ik tot een uitstervende soort? Een film over 'De Toverberg', hoe goed ook, heeft voor mij niet dezelfde kracht in duur en intensiteit als het boek. In hoeverre behoorde ik altijd al tot een minderheid? Zullen de komende decennia lezers blijven bestaan met eenzelfde oordeel?_De toekomst van de literatuur 6__Dit was de praktische, materiële kant van de zaak. Hoe gaat het verder met de literatuur? Nu naar het lezen, het tot zich nemen van een verhaal middels letters._Eerst deze vraag. Waarom leest men een fictioneel boek?_Men wil zich ontspannen, zich laten vermaken, plezier of spanning beleven._Men wil zich laten informeren: hoe voelt het om slaaf te zijn? Wat betekent het leven in lawinegevaar? Hoe is het als je verliefd wordt op je eigen zus of dochter?_Wat betekent het verlangen naar een nieuwe shot heroïne?_Men wil gevoelens beleven: liefde, angst, veronwaardiging, medelijden etc. Men wil voelen dat men leeft._Men wil zich laten inspireren tot bepaald gedrag, tot het zelf creëren van een fantasieprodukt._Men wil schoonheid beleven. _Al deze wensen kunnen net zo goed en wellicht beter bevredigd worden door een film. Alleen als men met schoonheidsbeleving bedoelt, die van taal, lijkt literatuur het meest geschikt, hoewel een voordracht van een tekst zelfs dan meer adekwaat is._Boekhandels zullen verdwijnen. Boekenkasten verliezen hun functie. Bibliotheken zullen dataleverantiers worden. _Volgens sommigen is de kwaliteit van de literatuur in Japan door de populaire vormen van entertainment zoals manga en anime sterk achteruit gegaan. Geldt dit niet ook in het Westen?_Het grote voordeel van p.o.d. en van internet-boekhandels is dat alle boeken continu verkrijgbaar zijn, in tegenstelling tot de praktijk van vandaag. Een boek ligt een maand in de boekhandel en verdwijnt dan naar de ramsj, tenzij het een bestseller is gebleken. Veel goede boeken verdwijnen dus veel te snel uit zicht en krijgen geen tweede kans meer._Literatuur speelt geen rol van betekenis meer in het maatschappelijk debat. In het onderwijs is de literatuur gemarginaliseerd en ook op de televisie wordt er nauwelijks nog tijd voor gemaakt. Je kunt overigens net zo goed stellen dat er te veel aandacht wordt besteed aan literatuur, een aandacht die niet in overeenstemming is met de wensen van de tv-kijker. De schrijver-als-rolmodel heeft het veld moeten ruimen voor de filmster en het popidool.
_De toekomst van de literatuur 5
_Het is goed denkbaar dat een nieuw soort literatuur wordt ontwikkeld dat de lezer (geen speler) voor keuzes stelt: wat doet de hoofdpersoon in geval x.? De lezer kan kiezen uit meer mogelijkheden: hij verlaat zijn minnares of hij neemt haar mee naar een ander land. Groenland of Madagaskar. Onderweg sterft een vijand of er komt een vijand bij. Een vriend liegt of redt._Je moet je hierbij natuurlijk afvragen of de lezer dat wel wil. Hij zal denken: dan kan ik zelf wel een verhaal concipiëren. Daar heb ik geen zin in. Ik wil me laten veroveren door de fantasie van een schrijver. Ik wil me laten betoveren door zijn stijl._En ook: een boek waarvoor je moeite moet doen, dat eisen aan je verbeelding stelt, geeft een diepere bevrediging. Dat is een algemene wet. Een perfect geprogrammeerde liefdesrobot, met geur, geluid, 'gevoel', motoriek etc. is ondraaglijk vervelend. We verlangen dan al gauw naar een partner die weerstand biedt, die eisen stelt, een partner bij wie je je best moet doen._Een weerstandloze wereld, een wereld die onmiddellijk al je oppervlakkige wensen inlost, leidt tot een even grote eenzaamheid als een spiegelpaleis._Een belangrijk deel van je geluksgevoel komt voort uit het feit dat je er voor moet werken. _In 'Brave new world' krijg je wat je kunt krijgen en wat je niet kunt krijgen wil je niet, zo ben je in die wereld geprogrammeerd._De paradox van het leven is dat het omgaan met gemis of gebrek je gelukkig kan maken._ _De Finse schrijfster Monika Fagerholm zegt: 'Alle boekketens in Skandinavië zijn in Amerikaanse handen. (...) Als je uit een marginaal deel van Europa komt (...) zie je dat de beste boeken nooit in andere landen worden vertaald: ze verkopen niet. (...) Ja, de thrillers van Henning Mankell, die worden vertaald. Mankell is een goed mens, maar er zijn tienduizend betere Skandinavische schrijvers.'_Toch zal door het enorme en verscheiden aanbod en door de geringe kosten de mogelijkheid bestaan dat ook het zeldzame boek ter beschikking blijft, meer dan in het verleden, waar de kosten van opslag en distributie een negatieve rol speelden. Nu zegt Bol.com dat de winst van de staart van het aanbod toch lonend is._Leon de Winter keerde zich af van de uitgevers. Hij gaat zijn boeken on line aanbieden. Je kunt zijn teksten kopen en downloaden. Heeft hij al een adekwate bescherming van zijn geestelijk eigendom uitgedacht en in praktijk gebracht? Ik vermoed dat hij daar nu mee bezig is. In elk geval biedt hij andere auteurs, ongewtijfeld tegen betaling, de ruimte om ook hun teksten via zijn site te verkopen. Gaat hij een eigen selectie toepassen. Hoe ruim is zijn toelatingsbeleid? Of kan het hem niet schelen en laat hij de markt zijn werk doen? Kan het hem wat schelen dat een kwalitatief goede tekst over een onmodieus onderwerp slecht verkoopt en een cliché-matige tekst die om welke reden dan ook populair is goed? Hij hoeft geen opslagruimte te bouwen. De virtuele ruimte is goedkoop en onbeperkt uitbreidbaar.
De toekomst van de literatuur 4
_Is er een wezenlijk verschil met het je verplaatsen in Odysseus die de grot van de cycloop inloopt, hem bedriegt en later uitdaagt als hij wegvaart? Je voelt de angst als de cycloop grote stenen gooit naar het schip van Odysseus. Je voelt van binnenuit zijn verlangen naar huis als hij uitkijkt over de zee, terwijl hij nog in de macht is van Kalypso. Dit geldt voor alle literatuur; je bent als je 'De Koperen Tuin' leest Nol die verliefd is op Trix of Alice in Wonderland die verward wordt door de Hoedenmaker. Je verhuist naar de wereld achter de spiegel. Je leeft je in._De 3D-film leidt je inleving met grote kracht door het ruimtelijke beeld, dat natuurlijk nog versterkt kan worden door geuren. In de nabije toekomst zet je een helm op en beleef je een bijna reële ervaring: visueel, auditief, sensitief. Hoe ver is het nog naar de virtuele orgastische ervaring, die de werkelijkheid kan overtreffen en in elk geval de weerzinwekkende exploitatie van ongelukkige vrouwen naar een primitieve historie verwijst, zoals de slavernij?_Verhalen zullen blijven bestaan; het fictioneel beleven van avonturen lijkt van alle tijden, maar waarom zou je nog een papieren boek met drukletters ter hand nemen als er zo veel krachtiger media op je pad komen?_Bioshock is de naam van een videogame. Het verhaal speelt in de stad Rapture, waar briljante denkers en wetenschappers tot nieuwe vondsten moeten komen, zonder gehinderd te worden door de ethiek en dus ook niet door de politiek. De bedenker is Andrew Ryan. De inwoners gaan echter te ver in de genetische aanpassingen. Ze verworden tot een soort monsters. Het vervolg van Bioshock speelt tien jaar later. De stad is vervallen. De bedenkers willen de spelers (een soort nieuwe lezer) voor morele keuzes stellen. De actie van de lezer heeft een grote invloed op de loop van het verhaal. De speler wordt een soort auteur. Er worden belangrijke vragen gesteld, als 'Waar komt het leven vandaan?' en 'Waarvoor dient de mens?' en 'Is het ethisch juist om de mensheid genetisch aan te passen om het superieure ras te blijven?' De speler moet, volgens de bedenker van het spel, gaan nadenken over zijn waarden en normen.
_De toekomst van de literatuur 3 __Twintig jaar geleden zei ik tegen mijn studenten dat hun kinderen geen of nauwelijks meer papieren boeken zouden lezen. Ze zouden een klein apparaat hebben, ongeveer zo groot en zwaar als een ouderwets boek, maar met de mogelijkheid om de letters groter te maken, om alle woorden en begrippen op te zoeken in een enorme wereld-encyclopedie. Het apparaat zou het mogelijk maken overal, ook op het strand te lezen, welke boeken men maar wilde. Je zou een bibliotheek in je vingers hebben. De luie lezers konden op de vloer gaan liggen, kussen onder het hoofd, en de tekst projeteren op het plafond, of met ogen gesloten de tekst laten voorlezen door een auteur of acteur naar keuze._Mijn studenten geloofden het niet. Het papieren boek zou volgens hen nooit verdwijnen. Je wilt toch een boek in je handen houden, de geur van drukinkt opsnuiven?_Verdwijnen? Nee, zoals de ganzeveer nog bestond, het leitje en de griffel, de schellak-grammofoonplaat, paard en wagen - alles bleef nog bestaan, maar als herinnering vooral, museaal. Boekhandels verdwijnen, boekenkasten. _En de uitgevers? Die behielden hun functie als poortwachter, doorgeefluik, kwaliteitsbewaker en niet te vergeten redacteur._Nu zijn er al honderdduizenden e-books te verkrijgen en de apparaten zijn goed leesbaar in allerlei omstandigheden en ze worden steeds goedkoper. Men neemt al 300 boeken mee op vacantie voor elke stemming en doelstelling of situatie. _Het aantal te laden boeken is al duizelingwekkend._Of dat zo'n voordeel is? We verzuipen in de mogelijkheden. Maar dat zijn we nu wel gewend. Denk eens aan alle tv-kanalen die je thuis kunt ontvangen. Je maakt je keuze en laat alle andere mogelijkheden aan de anderen.
Een feit is dat de middelbare schooljeugd steeds minder leest en steeds vaker verhalen tot zich neemt als film, tv-serie, kijkspel (videogame)._Kijkend naar een goed gemaakte 3D-film heb je de illusie dat je werkelijk aanwezig bent in het beeld, aan de rand van een ravijn, of zwevend in de lucht op de rug van een grote vogel. In een computerspel maak je een avontuur mee. Je kiest een plaatsvervanger, een avatar, en reist met hem door de jungle. Je stuurt hem met behulp van knoppen. Je verplaatst je avatar, maar je verplaatst je ook in de avatar.
_De toekomst van de literatuur 2 __De dagbladjournalistiek heeft het moeilijk: de oplages dalen, de advertentiemarkt levert steeds minder geld op. Een oorzaak is niet moeilijk aan te wijzen: gratis kranten werden veel gelezen; internet bood gratis nieuws. Een nieuwe generatie nam geen abonnement meer op een krant. Het antwoord van de kranten was gratis nieuws op hun eigen internetsite, maar dat verergerde waarschijnlijk het probleem. Zouden de kranten geleidelijk aan geld vragen voor hun diensten met internetabonnementen voor achtergrondgegevens, voor het archief, voor specifieke informatie, dan zouden de internetlezers daar nauwelijks op in gaan. De mensen die zulke informatie nodig hebben, vinden hun weg naar bibliotheken waar de info weer gratis is. (Of ze hebben nog een papieren abonnement en ze hebben geen zin in het dagelijks downloaden van de krant op hun e-reader, zoals de NRC als mogelijkheid biedt, omdat de papieren krant voor dat soort ouderwetse mensen plezieriger is.) De papier-generatie sterft echter uit._Er is nog een ander, ernstiger probleem. Het grote publiek kreeg een afkeer van moeilijke informatie ( en werd zo eigenwijs dat het dat niet erg vond!). De goede kranten werd intellectualiteit verweten. Zij hadden geen oog voor wat het volk bezighield. Het volk wilde geen genuanceerde verhalen over allochtonen. De Telegraaf had dat allang begrepen, samen met sommige regionale kranten. Zij bleven verhoudingsgewijs populair. De pers die meer aandacht besteedt aan zogenaamde BN'ers, aan sensatie en sex is altijd al groter._En nog iets: de nieuwsvoorziening democratiseerde radicaal door het mobieltje, door sms-en, msm-en, getwitter, blogs etc. De burger nam foto's van rampen en stuurde die snel vermenigvuldigend rond. YouTube biedt iedereen de kans zelf het nieuws te verspreiden en desnoods te maken. Objectiviteit leek niet meer gewenst, 'waarheid' werd een achterhaald begrip, diepgang moest wijken voor snelle hypes._Met de literatuur gebeurt hetzelfde. Het schrijven democratiseert. Laat alle rozen bloeien. De mooiste rozen krijgen wellicht de meeste aandacht. Of zullen het de stekeligste rozen zijn?
_De toekomst van de literatuur 1
_De roman zoals wij hem nu kennen, waarin de psychologische ontwikkeling van de karakters centraal staat is niet zo oud. Vóór de vijftiende eeuw ging het om exploratie van de ruimte; na (en nog in) de eenentwintigste eeuw zal het gaan om een virtuele ruimte. Jos de Mul spreekt van een odyssee door de cyberspace. Het gaat daarbij om 'de exploratie van de zich tot in het oneindige uitstrekkende 'nonruimte' van een in toenemende mate autonoom wordende 'objectieve geest''._De audio-visuele cultuur wint het van de schriftcultuur. Boeken komen in de musea terecht, naast het wastafeltje, het perkament en de lei. Bij de overgang van de orale naar de schriftcultuur was er verlies aan geheugenvaardigheid, maar winst van abstract denken. Bij de overgang naar virtuele tekst winnen we in elk geval de hele oude literatuur terug, die de laatste decennia uit de boekhandels en openbare bibliotheken verdween: het Gutenberg Project maakt alle literatuur gratis en gemakkelijk toegankelijk en wat meer is - door eenvoudige zoekfuncties kunnen we gemakkelijk op zelfgekozen kernwoorden of begrippen zoeken. Dat is een verbetering in vergelijking met de index die door de auteur in zijn boek is opgenomen. Een ander voordeel is het plaatsen van hyperlinks waardoor de lezer naar believen zijn informatie kan uitbreiden en verdiepen. Vroeger hadden we de noten die uitnodigden tot verdere studie, maar de hyperlinks vergemakkelijken ons zoekgedrag aanzienlijk. We moeten zelfs een zekere discipline opbouwen niet alles onmiddellijk na te gaan. Discipline en concentratie lijden wellicht onder het nieuwe zap-gedrag._Interactieve teksten geven de mogelijkheid meerdere verhaallijnen te kiezen. De auteur heeft ze alle bedacht, maar de lezer volgt de voor hem aardigste of waarschijnlijkste of spannendste. Er bestaan ook interactieve films. Op een cd kan men kiezen voor een bepaalde hoofdpersoon, of een point of view. Dit is niet helemaal nieuw. Misschien herinnert u zich bij het vertellen aan uw kinderen, dat zij de mogelijkheid hadden de loop van het verhaal te kiezen. Ja, Klein Duimpje moest verdwalen en Sneeuwwitje at de giftige appel, maar in de door u zelf verzonnen verhalen mocht het luisterend kind wensen laten gelden. Dat begint al met de kreet: 'Nee, het mag niet eng aflopen.'_Er waren ookkinderen die nauwlettend in de gaten hielden of het verhaal wel 'goed', dat wil zeggen zoals het verhaal was overgeleverd, werd verteld._Er zijn allerlei experimenten uitgevoerd waarbij de lezer zelf de volgorde van de te lezen hoofdstukken mocht bepalen. John Cage deed iets dergelijks met zijn muziek._Een goede schrijver kan dit middel aanwenden om iets fundamenteels duidelijk te maken: bij de poging om een misdaad op te lossen, worden de mogelijkheden en dubbelzinnigheden alleen maar groter, waarmee de schrijver aangeeft dat de werklijkheid onkenbaar is._Willen we als lezer wel alle mogelijkheden zelf kiezen of is de uitdaging van het volgen van een verhaal juist het volgen van de verbeelding van een ander? Als we zelf mogen kiezen, schrijven we wel ons eigen verhaal! Dat doen we overigens ook in toenemende mate: op blogs is het vertellen van verhalen wezenlijk gedemocratiseerd en ook uitgave van een bundeling verhalen is door 'uitgave naar wens' (print on demand) voor een ieder weggelegd.
= _'Een minuut stilte'
_Een warme zomer in een klein havenstadje aan de Oostzee, vele jaren geleden. Benny Goodman en Ray Charles zijn nog in de mode, het strandfeest is het hoogtepunt van het jaar en als de lerares Engels de klas binnenkomt, staat iedereen op en roept: 'Goedemorgen, Mrs Petersen.' Dat Stella Petersen en haar leerling Christian elkaar liefhebben, mag niemand weten. Gerrit Bussink vertaalde Siegried Lenz' Een minuut stilte (Schweigeminute): '"Wir setzen uns mit Tränen nieder," zong ons schoolkoor aan het begin van de herdenkingsbijeenkomst...'_Ze komen op en klein eiland vast te zitten en gaan naar een vogelhut._'Hier had Stella mijn hand kunnen beschouwen als een poging haar gewoon wat te kalmeren, gerust te stellen, en ze stond ook toe dat ik met mijn hand zachtjes over haar rug streek; maar opeens wierp ze haar hoofd in haar nek en keek me verrast aan, alsof ze onverwacht iets had gevoeld of ontdekt waar ze niet op had gerekend.'_Hier gebeurt het. Stella wist het niet, maar nu ontdekt ze dat haar lichaam naar Christian verlangt, tegen de conventies in._Het gaat zo verder, en de verteller kiest nu voor de jij-vorm, alsof hij haar over de hoofden van de lezers rechtstreeks wil aanspreken, over de grens van de dood heen: 'Je legde je hoofd tegen mijn schouder, ik durfde niet te bewegen, ik voelde alleen dat je mijn hand pakte, hem naar je wang bracht en daar even liet rusten.'_Nam ze daar en toen een besluit of moest ze nog verder nadenken?_Ze worden opgehaald door een werknemer van Christians vader, afgezet bij het zeehotel en vanzelfsprekend loopt Christian met haar mee naar haar kamer. Na een ongelukje met een sigaret omhelst hij haar, trekt haar tegen zich aan. 'Ze was niet verbaasd, ze verstijfde niet, in haar heel lichte ogen lag een dromerige uitdrukking, misschien was het ook alleen maar vermoeidheid.'_Zie, hij weet het niet. Ze spreken zich niet uit. Ze handelen._'Je draaide je gezicht naar me toe, Stella, en ik zoende je. Ik voelde haar adem, ze ademde iets sneller, ik voelde de aanraking van haar borst, ik zoende haar nog een keer en opeens maakte ze zich los uit mijn omhelzing en liep zonder een woord te zeggen naar het bed.'_Ze laat ruimte op het brede kussen voor zijn hoofd. Ze liggen naast elkaar tot het ochtendlicht. Hij moet naar huis._"'We zien elkaar terug', zei ik. 'Gauw.' " Hij noemt haar voor het eerst bij haar voornaam. "'Ik weet het niet, Christian, ook jij moet nu nadenken over wat beter is voor ons.' - 'Maar we kunnen elkaar toch terugzien?' - 'Dat gebeurt ook,' zei ze. 'Automatisch, maar het kan niet zo zijn als vroeger.'"_Op school zoekt hij haar blik, maar zij doet alsof zij het niet ziet.
=_Twee soldaten
Ex-soldaat Galgano wilde zijn zwaard breken op een steen, omdat hij genoeg had van het roven en moorden. De steen 'slokte' het zwaard op en Galgano zag dat als een teken van God dat hij op die plaats een kluizenaarshut moest bouwen. Later werd dat de kapel bij Montesiepi. Hij stierf in 1181. Paus Urbanus verklaarde hem al in 1185 heilig.
In de bossen van Chiusdino, vlak bij Siena, ligt de ruïne van de cisterciënzer abdij die men later bouwde. Een kapel is boven de steen met zwaard gebouwd; die kun je vandaag nog zien. Wat helaas niet meer te zien is, is de gave abdij, gebouwd in Frans-gotische stijl, een uitzondering in Toscane._Een andere soldaat, een huurling, die zich omhoogwerkte tot legeraanvoerder en die door de stad Florence na zijn dood geëerd werd met een retabel in de Dom - ook deze is nog te zien vandaag -, die andere soldaat, John Hawkwood uit Engeland, plunderde in de late veertiende eeuw het al door corruptie vervallen klooster. Pas in 1652 werd de abdij geheel verlaten.
=_Theater
_ Al dat theater en cabaret in de Kamer: 'huiliehuilie doen op de gang' en 'ik wil wel helpen uw koffers te pakken, hoe laat het ook wordt, en neem dan ook uw morele superioriteit mee'._Ondertussen is de harde werkelijkheid dat iets meer dan de helft van onze bevolking beleid steunt dat uitgaat van: 'Naastenliefde is eigenhaat.' 'Solidariteit is diefstal.' En dus minder bijstand en minder ontwikkeIingshulp. 'Ik heb niks met verbinden of bruggen bouwen.' 130 km per uur. Niet zeuren over milieu. Meer asfalt. Blijvende villasubsidie. Afbraak culturele subsidies. Rancune en ijdelheid. Machtsspel._Morele superioriteit? Zou er dan iets knagen? Geeft deze sneer niet aan dat de spreker iets van morele inferioriteit voelt. Schaamt hij zich? Drukt hij die schaamte weg onder een dikke laag scheldwoorden?_Theater? Zouden de kamerleden en de leden van het kabinet het toneelspelen niet beter over kunnen laten aan de professionele spelers, samen met de nodige subsidie?
-
_Redundant of informatief
Redundantie, d.w.z. herhaling van informatie in een gevarieerde vorm, is noodzakelijk in een gesprek. Als elke zin of woordgroep nieuwe informatie levert, gaat het voor ons begrip te snel. In geschreven taal kan de lezer nog even teruglezen. Maar pas op: ook in een gesprek kan een overmaat aan redundantie irriteren. De toehoorder zegt: 'Ja, nou weet ik het wel!'_In geschreven taal zou je redundantie moeten vermijden, tenzij het een esthetische functie heeft. Herhaling in gedichten kan soms heel effectief zijn.
Vervelende redundantie kwam ik onlangs tegen bij Douwe Draaisma: 'Vergeten is () nooit veel meer geweest dan de wat onbeholpen omkering van onze metaforen van het herinneren: de inkt is verbleekt, de tekst is van het perkament geschrapt, iemand heeft op delete gedrukt, de informatie staat niet meer op de harde schijf.' Dat is vier keer hetzelfde. Een dergelijk taalgebruik lijkt op praalhanserij, op zelfgenoegzaamheid. (Oei, dat is twee keer!)
-_Uncle Boonmee
Bianca Stigter is een meesteres in het beschrijven van beeldende kunst en ook film. Nu las ik haar bespreking van 'Uncle Boonmee Who Can Recall His Past' in CS van 22-10. De Gouden Palm-winnaar van dit jaar gaat over de raadsels van leven en dood. Boonmee heeft een ernstige nierziekte waaraan hij sterft. Ondertussen wordt hij geconfronteerd met de geestverschijning van zijn overleden vrouw, die aan tafel komt zitten en ook met hem optrekt. Haar zus woont bij hem op de boerderij en er is een neef die hem verzorgt bij het spoelen van zijn nieren. Een andere geestverschijning is een man in een zwarte apenhuid, die eveneens aan tafel gaat zitten en met wie geconverseerd wordt. In het oerwoud zien we zijn rode ogen en die van zijn soortgenoten. _De film begint met een buffel die zich lostrekt van een boom en zijn eigen gang gaat. Hij maakt daarbij zeer menselijke geluiden en je kunt je voorstellen dat hij een bewust wezen is. Overigens wordt hij weer gevangen. Een lange sequentie gaat over een prinses met een verminkt gezicht die slechts mooi wordt gevonden door een watergeest. Zij loopt bij een prachtige waterval het water in, offert haar juwelen en wordt bevredigd door een meerval._De jutyvoorzitter noemde het verhaal van de film een mooie, vreemde droom. Anderen zeiden dat ze er geen touw aan vast konden knopen en het is dan ook geen verhaal met een logische plot. Ja, Boonmee is ziek en gaat dood en er wordt afscheid van hem genomen. De regisseur Apichatpong Weerasethakul verlangt van de kijker geen begrip, net zo min als een verwelkende bloem begrip vraagt. Je kijkt ernaar en je vindt het mooi en treurig, geheimzinnig. Bianca ziet geen symbolen, maar ik denk dat de zwerftocht door een grot, als een baarmoeder, zegt Boonmee, aan het eind waarvan de geest van de dode vrouw haar man letterlijk laat leegvloeien, een fraaie lemniscaat is._De titel lijkt te wijzen op het geloof in reïncarnatie en in de film wordt gesproken over karma, maar Boonmee zegt dat zijn nierziekte de straf is voor het feit dat hij communisten heeft gedood. De regisseur bekent dat de film is gebaseerd op een boek van een monnik over mensen die zich hun vorige levens kunnen herinneren, maar tijdens het maken van de film dwaalde hij steeds verder weg van dat boek._Eén ding is duidelijk: van Halbe Zijlstra krijgt de film geen cent subsidie.
-_Affront?
Hij zit in het restaurant van de Brakke Grond aan de Nes, met een Vlaamse pet op zijn hoofd, wit. Hij heeft een aarzelend ringbaardje en gaat met zijn handen langs het gezicht van het meisje tegenover hem. Liefdevol. Gelukkig lachend. Later zit hij iets naar achter. Zij draagt een witte wollen muts op haar donkere haar. Ze heeft een zebrajurkje aan. Haar armen zijn bloot, evenals de schouders. Hij buigt weer voorover en streelt haar wangen, knijpt er zachtjes in. Dan gaat ze naar achter tegen de leuning zitten, zodat hij er niet meer bij kan. Zijn handen hangen even in de lucht. Is dit een affront? Nee, zij reikt even voorover en streelt langs de bakkebaarden. Een verzoenend gebaar: het is goed, maar ik wil niet dat je hier en nu te intiem doet. Later praat ze tegen hem. Hij luistert met neergeslagen ogen, één hand tegen zijn kin.
Ik hap in mijn garnalenkroket, die beter is dan bij 'Het Vosken' in Gent.
-
_Alexander en een klein meisje
_De Alexander de Grote- expositie in de Hermitage aan de Amstel geeft een goed beeld van de ongelooflijke veldtocht van de Macedonische koningszoon tot aan India. Meer dan 22.000 kilometer legde hij met zijn legers af. Hoe hij een wereldrijk verwierf en verloor uiteindelijk door zijn idee van vergoddelijking, zijn drankzucht en zijn verloren raken in de geheimzinnige kracht van de exotische wereld. Het is destijds superieur beschreven door Couperus in zijn roman 'Iskander'. Deze ontbreekt overigens op de expositie. Wel liggen er voorgangers, zodat je begrijpt dat hij in een traditie staat. Alexander heeft altijd tot de verbeelding gesproken. De invloed van de Hellenistische cultuur in Azië en Oost-Europa was groot. Je ziet het in de beelden, de kleding, de sieraden, de geschriften, de wapens. Mij viel vooral een klein sieraad op, oorhangers van goud, met een zo'n fijne afbeelding van een vrouwenfiguur, dat je je afvraagt of de edelsmid vergrootglazen heeft gebruikt. Ook een nagelgrote intaglio, dat is een techniek waarbij de kunstenaar materiaal wegsnijdt en zo een afbeelding in reliëf maakt, in dit geval in glas of halfedelsteen: een kopje in doorzichtig rood materiaal, zodat het leek op een moderne 3D-afbeelding, holografisch. Bij een camee snijdt men de bovenlaag gedeeltelijk weg, zodat de afbeelding óp de onderlaag ligt. Een beroemde camee is de Gonzaga, die normaal in St.Petersburg is te bewonderen. Daarop dacht men Alexander te zien, met zijn verwonderde ogen en zijn typische leeuwenmanen, maar het waren Augustus en Livia.
Veel indruk ook maakte op mij een moeder met drie meisjes. Zij leidde de kinderen rond, las de bijschriften en stelde de kinderen vragen, die ze meestal wisten te beantwoorden. Eén meisje, wellicht Iraans, kon de voor mij geheimzinnige tekens lezen op gegraveerde schalen of drinkbekers. 'Zien jullie al die beesten waarop Neptunus staat?' 'Ja', zei ze, 'ik zie een vis en een dolfijn en ik zie zijn drietand.' 'Zie je dat vreemde beest ook?' 'Dat is een griffioen. Hij heeft het lijf van een leeuw en de poten en vleugels van een adelaar.' Ik schat het meisje op tien jaar. _'Hij bestaat niet echt hoor', zei de moeder tegen de jongste. 'Hij heeft dubbele krachten, van twee sterke roofdieren.' _En hoe sterk, veelbelovend is je oudste dochter?, dacht ik.
-
_Neo Rauch
_Zoals in Beijing en in Essen, is er ook in Leipzig een oud fabriekscomplex overgenomen door kunstenaars. De Leipziger Schule huist daar samen met tientallen andere kunstenaars, galeries, architecten en ontwerpers, theater- en dansgroepen, winkels, horecabedrijven en woonhuizen. ( In Groningen is er het Paleis, in het het oude scheikundig laboratorium, maar dat is volledig verbouwd: nieuwe ateliers, luxe woningen, een fraai lunchcafé. )_Eén van de oudere kunstenaars in Leipzig is Neo Rauch, geboren in 1960 en dus opgegroeid in de DDR. De absurditeit van de Oostduitse politiek vindt zijn weerslag in Rauchs schilderijen. Beeldelementen uit strips, de wereld van sf en die van mythen wisselen elkaar af, vaak in primaire kleuren. Een belangrijk kenmerk is het naast elkaar plaatsen van figuren van ongelijke grootte en de surrealistische weergave van een vervreemdende werkelijkheid._Rauch gaf les aan de Leipziger Hochschule für Grafik und Buchkunst. Hij had veel invloed op zijn leerlingen._In 2002 won hij een tweejaarlijkse Europese kunstprijs, The Vincent. Sinds die tijd steeg de belangstelling voor zijn werk. De grote schilderijen (2 bij 2 meter) werden goed verkocht aan musea en particulieren. Twee ton per schilderij. Het is jammer dat een dergelijke belangstelling altijd zo geconcentreerd is. De andere schilders kunnen nauwelijks leven van hun werk. Men moet de tijdgeest volgen of ongezien blijven._Liet de schilder zich vroeger inspireren door de botsing tussen de sociaal-realistische kunst van het communisme en de westerse popart, tegenwoordig richt hij zich op oude meesters als Tintoretto, Pierro della Francesca en Giotto of El Greco. De sfeer is dreigend.
Op het schilderij 'Der Rückzug' van 2006, olie op canvas, 300x420 cm, staan zeer diverse figuren. Een man in een blauw pak, met twee gele ruiten op zijn rug, zit op een koffer. Naast hem staat een kleine dikke man, ook met een blauw pak, een geel overhemd, een medaille op zijn revers. Daar voor staat een lange man, met een blauw pak, geel overhemd. Hij kijkt weg. Ze hebben alle drie een rode, helmachtige muts op. Net zo'n man loopt weg. Links achter is een dorpskerk. Tegen de witte muur staan burgers in anders gekleurde kleding. Voor hen vier blauwpakken met rode mutshelmen, een fussillade? Uit een fabrieksachtig gebouw lopen gele pijpleidingen waaruit een gele substantie vloeit vlak bij de kerk. Een rode slang leidt vanaf een hoogte naar de straat, langs het groepje van de drie mannen, onder een karretje met jerrycans, half verscholen onder blauw plastic, over een trap in een vreemd gebouw met een schildering waarop 'Plazenta' staat. Op de trap een blonde vrouw in rode jurk die uit haar mond een groene plantsubstantie trekt tot in een emmer. In het gebouw wordt een tweede rode dame geleid door een in groen geklede man. Op de voorgrond rechts een blauwe man met geel hemd die een trommelstok omhoog houdt boven een staande zwarte beer. Helemaal rechts vooraan een grote rode trom. Links daarvan een stapel omgevallen ordners en een liggende man met geel hemd en blauwe broek, met in zijn hand een loopkruk. Van de trap komt een vrouw met een geel hemd, korte witte rok die in haar hand een vlammende toorts houdt. Moet zij het gebouw in brand steken?_Het lijkt alles op een nachtmerrie over communistische partijleden, die onverschillig orde op zaken komen stellen. Sommige fragmenten zijn slordig geschilderd met paarse en gele streken verf.
--=-_Wegebben
_Het boeddhisme leert dat je het kwaad niet met kwaad moet bestrijden, maar moet laten wegebben. _In Birma zijn er goede ziekenhuizen voor de militairen en hun familie. Het volk kan doodvallen._Het regime maakt misbruik van de vroomheid van het volk. Hoe lang kan het doorgaan met uitbuiten en onderdrukken van het volk?_Wanneer wordt het eb?
_Rutte en de kunst
Rutte in Europa moet uitleggen waarom zijn kabinet de Nederlandse cultuur zo terug laat vallen. Zijn staatssecretaris voor Cultuur, Zijlstra, staat naast hem. 'Waarom', zo vraagt een Fransman aan Rutte, 'laten jullie je prachtige orkesten in de steek? Ik heb laatst nog een schitterende uitvoering van Dvorak gehoord.' 'De wat?' vraagt Zijlstra aan Rutte. Deze negeert hem even en luistert verder naar zijn Franse collega. 'Les Bagatelles.' 'Waar heeft hij het toch over?' vraagt Zijlstra. 'Brood?'
_Een oneigenlijke tegenstelling
Vanmiddag een lezing gehoord van Fred Keijzer, met als veelbelovende titel 'Filosofie van de toekomst', maar het ging over science fiction. Fred vond het nodig sf te verdedigen tegenover de literatuur. Ik dacht dat dat niet meer nodig was. Er is literatuur (d.w.z. waardevolle of mooie lectuur) en er zijn genres (psychologische romans, historische, avontuurlijke, sf-romans etc.) Er zijn essays, gedichten, toneelstukken etc._Er zijn slechte of slappe romans, kitsch-romans; er is kinderachtige sf, maar er zijn ook prachtige sf-romans, met veel diepte en psychologisch of filosofisch of theologisch interessante overwegingen. Er is ook zogenaamde apparaten-sf, waarin nieuwe technieken centraal staan. Die kan ook spannend en boeiend en ontroerend zijn. Wat literatuur is bepaalt de lezer. En er zijn zogenaamde kenners die een verhelderend oordeel kunnen geven over een boek._Als ik goede wijn wil, ga ik proeven, maar ik hecht wel degelijk waarde aan het oordeel van een vinoloog. Een goede fietsenmaker, een vakman, kan beter bepalen wat een goede fiets is, dan ik. Hij zal ook meteen vragen waarvoor ik de fiets wil gebruiken: dagelijks, sportief, voor een wedstrijd, in heuvelachtig of op vlak terrein._Paspoorten
Van mij mag iemand honderd paspoorten hebben, maar liever nog één identiteitskaart als wereldburger, kosmopoliet._Van Halbe Zijlstra, staatssecretaris van Kunst en Cultuur, zullen we nog veel ellende beleven. Hij is tegen twee paspoorten. Een advies van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid om daar ontspannen mee om te gaan, noemde Zijlstra destijds 'een theoretische exercitie' van 'wereldvreemde rode rakkers'. Hij bedoelde zeker niet 'nationaliteitsvreemde'_Nee, we zijn nog niet zo ver dat we de nationaliteiten kunnen laten wegzinken in het verleden, zoals we het nu wel raar zouden vinden om op weg van Groningen naar Maastricht voortdurend papieren te laten zien en tol te betalen aan de provinciegrenzen: Drenthe, Overijssel, Gelderland, Brabant, Limburg. Dat waren allemaal zelfstandige gebiedjes, die zich later gelukkig verenigden in een geheel van Zeven en nog later opgingen in Nederland. We zijn op weg naar Europa, hoeven niet meer steeds ons paspoort te tonen aan de grens van Duitsland, Frankrijk, Spanje, Italië. We kunnen met één munt betalen. Als het aan Halbe ligt zullen we nog heel lang passen moeten laten zien. Twee passen? Dan zijn we niet loyaal aan één staat volgens nationalisten._Natuurlijk blijft het bestuur van de onmiddellijke omgeving van belang. Je bent als wethouder loyaal aan Zuidhorn, als gedeputeerde aan Groningen, als parlementslid of minister aan Nederland, aan Europa en naar ik hoop toch ook eens aan de aarde waarop we wonen en die we niet verder mogen verpesten.
_Shanghai en Amsterdam
Johan Schaberg (NRC) vreest voor de kwaliteit en het voortbestaan van het Koninklijk Concertgebouworkest onder de nieuwe regering van Rutte, ondanks het feit dat men zegt dat Rutte een voortreffelijk pianist is. Helaas is de cultuur in handen van partijgenoot Halbe Zijlstra, staatssecretaris van cultuur, hoger onderwijs, lerarenbeleid en wetenschap & kennis. Hij geeft toe dat hij weinig of niets weet van literatuur. Hij houdt niet van 'te zware boeken' - en hij bedoelt niet de massa van de boeken -. 'Dat soort leeswerk heb ik al genoeg binnen mijn politieke dossiers.' Dat soort leeswerk ! _Robert Ludlum voor het leesplezier en Metallica om 'uit je dak te gaan'. We hebben in het nieuwe kabinet geen minister van cultuur. De voormalig secretaris van postduivenvereniging 'De Griffioen' in Oosterwolde vindt dat Muziekcentrum Vredenburg en de Stadsschouwburg en het Centraal Museum wel wat minder subsidie zouden mogen krijgen. _Hij lijkt een vertegenwoordiger van wat Baricco de nieuwe barbaren noemt. Wij, mastodonten, inclusief Bolkestein, zullen er aan moeten wennen dat wat wij onder cultuur verstaan zijn mooiste tijd heeft gehad._Johan Schaberg denkt dat Shanghai graag het Concertgebouw Orkest wil kopen, zoals iemand uit Singapore FC Liverpool wil kopen. Dat gaat gebeuren, maar over enige tijd zal ook Shanghai meer geld over hebben voor film en tv-series. Rutte wordt steeds meer een uitzondering: een politicus die een melodie van Schubert herkent.
_Leugen in China
_In China regeert de leugen: zo staat er nu op de schutting voor het huis van Nobelprijswinnaar Liu Xiaobo in Chinese karakters: 'Sorry voor het ongemak van de verbouwing.'_De premier Wen Jiabao zegt: 'Ik geloof dat de vrijheid van meningsuiting onmisbaar is voor de ontwikkeling van ieder land.' 'Ik geloof dat de roep van het Chinese volk om meer democratie en meer vrijheid niet tegen te houden is.'_Waarom mag Wen wel zeggen wat Liu niet mag? Omdat Wen niet naar een meerpartijstelsel streeft en niet naar een onafhankelijke rechterlijke macht. Wen speelt voor de Bühne zegt de Chinese kunstenaar Ai Weiwei. Onlangs sprak Wen voor de VN. Hij wees er op dat China niet overschat moet worden, dat het nog steeds een ontwikkelingsland is en dat er intern nog veel veranderd moet worden. Wen overleefde de Tiananmen -opstand van 1989 en is nu de op twee na hoogste leidinggevende._De Chinese partijtop, vergadert deze dagen in Beijing. Het plein is versierd. De mannen en een paar vrouwen praten over economie, milieu, onderwijs, gezondheidszorg en wellicht over politieke hervormingen. In de China Daily, de Engelstalige krant die door de Partij wordt gecontroleerd, stond op 27 september een stuk over internet en dat het vrije gebruik van het medium werd beschermd door de wet. Maar nog steeds slaan de computers zwart als men 'verboden' berichten opvangt of verstuurt, volgens Remko Tanis, onze gids in China en correspondent van provinciale kranten in Nederland. Zelf heb ik surfend op mijn laptop in de hotelkamer daar niets van gemerkt, maar ja, ik schreef in het Nederlands en zocht geen Chinese sites. In dezelfde China Daily staan drie dichtbedrukte vellen met de titel 'Progress in China's human rights'. Die moet ik maar eens goed lezen.
_Danxia
_Het Danxia gebergte ten noorden van Shaoguan is een landschap dat je kent van oude Chinese pentekeningen, met grillig gevormde rotsen, begroeid, een kronkelende rivier, tempeltjes op toppen en toevallige vormen die namen krijgen die passen bij de cultuur. Hier vinden we de theepot en boeddhistische figuren, zoals je in Petra islamitische figuren of kamelen ziet en in de grotten van Han het kindje Jezus of de Moedermaagd. Men ziet wat men kent. Overigens vind je in alle natuurgebieden wel vulva's en mannelijke geslachtsorganen. Hier zagen we de 'Man-stone' en jawel, onvruchtbare mannen of zij die last hebben van voortijdige zaadlozing of een gebrekkige erectie komen hier bidden. We zagen op diverse plaatsen altaartjes met resten van wierookstokken.
Terwijl wij zwetend klommen en daalden over een goed onderhouden stenen pad, kwamen we vrouwen tegen die het pad schoon veegden. Vallend blad -in een bos!- werd verwijderd. En vrouwen klommen omhoog met een buigzame stok over de schouders met aan elke kant 48 flessen frisdrank of een vrouw met aan elke kant een zak cement. Er stond zo'n zak aan de kant en die bleek zeer zwaar._Tian'anmen _Een open zenuw van de autoriteiten, nog steeds, sinds het bruut afgeschoten studentenprotest, Tian'anmen, het Plein van de Hemelse Vrede. (Sic.) Op het plein staan tientallen soldaten als marionetten in de houding, maar ze hebben een telefoon bij zich en kunnen zo in actie komen, bijvoorbeeld als een groep de scène van de tank naspeelt. De groep wordt meteen in busjes afgevoerd. Rond het plein ook zeer veel politie. Op het plein kunstig versierde verhogingen met vele bloemen. Mao slaat het nog steeds gade vanaf de eerste poort van de Verboden Stad, waaruit de laatste keizer als een misdadiger werd afgevoerd. Op het plein veel Chinese toeristen. In hun hoofden het beeld van de tank. Dat kunnen de autoriteiten niet verbieden._Er zal weer een opstand komen, maar anders, niet op dit plein, maar bijvoorbeeld bij de afbraak van de hutongs of bij het pompeuze gebouw van de Staatsomroep, waarnaar weinig mensen meer kijken, omdat ze op internet vrije sites zoeken, films downloaden. Het gebouw (van Rem Koolhaas) wordt spottend de grote broek genoemd. Het hoofdkantoor is gerealiseerd in het nieuwe zakencentrum in Beijing. Op een oppervlakte van 10 hectare werden twee torens gebouwd. De opvallendste is het nieuwe CCTV hoofdkwartier: een toren van 230 meter hoog die door de verschillende horizontale en verticale delen Escher-achtig aandoet. Daarnaast staat nog het culturele centrum van CCTV. Hierin komen onder andere een tentoonstellingsruimte en een hotel. Deze tweede toren staat nu al jaren weer in de steigers, nadat iemand vuurpijlen afschoot in het staketsel en het in brand vloog. Navrant was dat de chinezen bij de brand stonden te lachen. Ze lachten de megalomanie van de overheid uit.
-
_Het literaire dier 24
_Er zijn machomannen en pappamannen. De eersten willen zoveel mogelijk vrouwen, die ze in de steek laten, met eventuele kinderen, voor andere vrouwen. Evolutionair begrijpelijk omdat ze instinctief zoveel mogelijk vrouwen willen bevruchten. Maar wat bezielt de vrouwen? Zij vallen vaak, zoals we tegenwoordig zeggen, op foute mannen. Kennelijk vinden zij instinctief dat de machoman viriel is en dat zijn zonen ook stevig, gezond en aantrekkelijk zijn. De pappaman is om mee te trouwen. Hij zorgt voor zijn nageslacht._In de literatuur vind je de macho en de pappa ook terug. De pappa wordt verliefd op de heldin, maar durft niet te geloven in haar jawoord. Hij overwint tijdens het verhaal allerlei hindernissen en aan het eind trouwen ze en leven nog lang en gelukkig._De 'goede' held is niet gewelddadig, niet dominant, edel, monogaam. De 'slechte' held is gewelddadig, rebels, vurig, maar niet trouw._Daniel J. Kruger, Marianne Fisher en Ian Jobling zetten een literatuuronderzoek op om de volgende hypothese te testen. Zij verwachtten dat vrouwen machomannen aantrekkelijk zouden vinden voor kortdurende seksuele relaties en pappamannen voor het huwelijk. Dat ligt nogal voor de hand. Zo'n onderzoek doet denken aan het cliché dat meer mensen stoppen voor rood dan voor groen licht. Je kunt veel mensen volgen en ja wel: de verwachting komt uit. Kruger c.s. verwachtten ook dat de vrouwen pappamannen zouden prefereren voor hun dochters. Verder verwachtten zij dat evenwichtige vrouwen kozen voor een langdurige relatie en dat vrouwen met een mindere hechting een voorkeur hadden voor macho's._Het onderzoek werd zorgvuldig opgezet. 257 etnisch en religieus verschillende vrouwen kregen fragmenten voorgelegd uit romans met macho's of 'edele' mannen, mannen die huiselijk waren, boeken lazen, mannen met meegevoel. Er werd gevraagd welke mannen zij aardig vonden en of zij met hen zouden kunnen opschieten, of zij een seksuele relatie met die man wilden: een langdurige of een korte relatie. En of zij de man geschikt vonden voor hun eventuele volwassen dochter. Zij hielden rekening met allerlei statistische valkuilen. De techniek daarvan laat ik hier achterwege. De resultaten waren niet verrassend. Zij kozen in grote meerderheid voor de pappa's, maar 60% wilde seks met de macho en slechts 13% koos hem als partner voor hun dochter. De vrouwen met een beschadigde hechting, doordat ze bijvoorbeeld voortkwamen uit een opgebroken huwelijk, kozen vaker voor de macho. Er bleek geen verschil tussen vrouwen uit een Westerse familie en die uit andere culturen._De onderzoekers zijn van mening dat literatuur een rijke bron is voor empirisch onderzoek naar evolutionaire uitdagingen of aanpassingen. Literaire interpretaties kunnen door onderzoek meer geldigheid krijgen.
-
_Menens
Marc Reugebrink geeft in zijn jongste roman 'Menens' een genadeloos beeld van zelfbenoemde anarchisten uit het Groningen van 1985 en later, die in werkelijkheid zielige egoïstische adolescenten zijn: eigenlijk burgerlijk en truttig in hun valse verhouding tot de maatschappij waarvan zij profiteren._Dat is een conclusie die de auteur de lezer zelf laat trekken. Ze zijn opschepperige, kleine en geile dieven die hun chips en drankjes stelen van een cafétariabaas, die niets merkt - of toch niet voldoende - van het verdwijnen van zijn marsrepen etc. Ze hebben ontdekt dat een sleutel van hun gehuurde kamer past in de tussendeur naar de patatzaak en zo kunnen ze 's nachts proletarisch winkelen, laf en zonder meegevoel met de uitbater.
Eén van de meelopers, met de schuilnaam Léon, studeert cum laude af als jurist, met een werkstuk over partizanen, maar het verzet van hem tegen de onrechtvaardige maatschappij slaat diep in. Als hij een dochter krijgt, op wie hij onmiddellijk radeloos verliefd wordt, wil hij niet dadenloos blijven in de onrechtvaardige wereld. Er volgt een radicaal besluit. Hij verbrandt al zijn papieren, ook zijn bul, zoekt in het noorden van de provincie zwart werk om een nieuw paspoort en rijbewijs in de Groningse onderwereld te kunnen kopen, als mede een zware revolver. Hij zoekt en vindt een aantal desperado's en wordt leider van een commando dat de rechtse hoofdredacteur van het provinciale ochtendblad moet ontvoeren en uiteindelijk doden om de autoriteiten duidelijk te maken dat het menens is._Hun amateuristische plan slaagt in het ontvoeren, ook al gaat daar van alles mis. Uiteindelijk weet Léon geen raad met de 'waardige' houding van de ontvoerde, die niet wil eten en die zijn ontvoerders bespot. De militante groepsleden laten Léon in de steek. Het loopt fataal af als de hoofdredacteur een bijna geslaagde poging doet te ontvluchten. Léon is zwaar gewond, maar heeft de man, dankzij zijn lichamelijke training van zich kunnen aftrappen. Daarbij is de man ruggelings van een stenen trap gevallen. Waarschijnlijk is hij dood, maar Léon weet dat hij hem nogmaals moet doden met de revolver. De revolver gaat in de vertelling niet af, want de auteur eindigt met de zin: 'Er moet iets gebeuren, nu.'
-_Natuur en kunst
Ik moest lezen voor de zeeleeuwen_maar de natuur is sterker dan de leer_juist in ARTIS. Ze hadden meer belang-_stelling voor de vis, ook de kinderen_en ik keken naar de prooi en de snelle_bewegingen van deze poëtische dieren.
_Dit ter gelegenheid van de presentatie van de 'Kalender jeugdpoëzie 2011', samengesteld door Karel Eykman en Ineke Holzhaus. Enkele dichters (Rob Chrispijn en Gerard Berends) lazen voor bij de leeuwen. Hester Knibbe en Rikkert Zuiderveld lazen in de vlindertuin en Peer Wittenbols en ik bij de zeeleeuwen. Peer kon nog net zijn gedichten lezen, hoewel het publiek samendromde voor het voederen van de beesten. Tijdens mijn eerste gedicht begon een oppasser door een magafoon uitleg te geven over de dikke waterjongens en -meisjes. We weken uit naar de 'Franse Tuin', waar na het lezen de omstanders een gratis kalender kregen. De uitgever, Van Gennep, bood de dichters nog een drankje aan op het terras van de flamengobar. Na afloop liep ik nog even langs de zeeleeuwen, die verzaligd uitrustenvan de vis.
-_Lente
_Wonderlijk hoe ik in Enschede hoorde in de opera Walküre dat Siegmund en Sieglinde elkaar vonden en dat op dat moment de lente doorbrak, heel letterlijk. Het decor van de keuken van Sieglinde, waar Siegmund zich gewond en moe na een lange strijd schuil wil houden, viel en een lentebos werd zichtbaar. Hij herkent instinctmatig zijn zus en zij hem en zij begrijpen dat ze van elkaar houden als man en vrouw, uiteraard tegen de wil van Hunding, een autoritaire man met wie zij tegen haar wil moest trouwen. Als zij haar broer terugvindt, van wie zij vanaf de vroegste jeugd is gescheiden, zegt ze: 'Ik herkende je terwijl ik je nooit dacht te hebben gezien.' Zij mengt in de slaapdrank van haar overheersende man een kruid waardoor hij vast in slaap valt, gaat terug naar haar gast en zij bekennen hun liefde. Zij vluchten samen en dan breekt dus de lente door, na de winter van haar huwelijk met Hunding, na zijn gevechten. In Beying zag ik een week eerder de opera van Genghis Kahn, en ook daar brak de lente door na de winter, na de sneeuwstormen. Ook daar zingt men 'HEy-HEe-HO! zoals de Walküren en ook daar wordt het verbonden met de liefde._De metafoor van bevrorenheid van emotie en het losbreken van gevoel in klaterende stromen en milde westenwind zijn van alle tijden en alle volkeren, hoewel de westenwind, relaiseer ik me, wel een plaatselijke variant zal zijn.
--_Lourdes in China
_In de bergen bij Hong Kong, vlak bij het nieuwe vliegveld ligt een Boeddhistisch klooster, waarvan je zou kunnen denken dat het al heel oud is, maar het is pas in 1906 gesticht door drie monniken uit Jiangsu, in de buurt van Shanghai. De hoofdtempel bevat drie bronzen beelden (verleden, heden en toekomst). Op de hoogste punt plaatste men een enorm beeld van 34 meter, 250 ton: the Big Buddha. Op een heldere dag kan men op Macau de Boeddha zien. In 1993 was de plaatsing een feit: op 29 december, de dag van Gautama's verlichting. Deze Tian Tan Boeddha heet zo omdat zijn basis een model is van het altaar van de hemel. Het beeld zit op een lotus-troon. Het wordt omringd door zes kleine bronzen beelden, zes Deva's, die offers brengen. Zij symboliseren de eigenschappen die je nodig hebt om het Nirvana te bereiken: liefdadigheid, moraliteit, geduld, ijver, meditatie en wijsheid. In de ruimte onder het beeld worden boeddhistische voorwerpen getoond, waaronder een reliek van Gautama. Dat kun je zien als je er voor betaalt._Niet zo lang geleden moest je een lange klimmende wandeling maken naar klooster en beeld. Nu is er een kabelbaan en loop je na een comfortabele tocht met een prachtig uitzicht door een bochtige straat met restaurants, bars (Starbucks Coffee), winkeltjes en snuisterijen, een kermis zoals in Lourdes. Er is een kunstmatige wensboom (de Bodhi), een theater voor het verhaal van de aap, over delen van welvaart. _De folders beloven een leuke dag voor het hele gezin, westers geklede mensen met twee kinderen, een jongen en een meisje.
=_Genghis Khan__ _ In Hong Kong is een cultureel centrum met allerlei musea en een concerthall. Aan het water natuurlijk. Het was bijna volle maan en de glans van het hoge gebouw beloofde een bijzonder avond. We zagen en hoorden 'Genghis Khan, een koorsymfonie'. Op het podium talloze musici met chinese muziekinstrumenten: slag en strijk, waarvan de belangrijkste misschien de Morin Khuur, de paardenhoofdviool. De dichter Agulatai had een tekst geschreven over een mythologische/ historische figuur en Tang Jianping schreef de muziek. Bij deze wereldpremière van de chinese orchestrale versie werd het geheel geleid door dirigent Yan Huichang, een zeer expressieve en exacte muzikale leider, die aan het slot zijn orkestleden en zangers eindeloos naar voren haalde en liet bedanken voor het applaus, dat tenslotte toch wegstierf tervwijl de musici nog op het podium stonden. Iets dergelijks heb ik meegemaakt in Moskou. Men perst elk handgeklap uit het publiek._Waren we enthousiast? Niet allemaal. Sommigen van de groep vonden het vooral bizar. Ik raakte onder de indruk van het muzikale gedraaf van duizenden paarden, de horden Mongolen die China kwamen veroveren, maar ook van de zoete lyriek van het heimwee naar de graslanden. Het begon met een ode aan de hemel van eeuwig leven. De Mongolen en hun eindeloze graslanden zijn één met de natuur. Zij leven in harmonie met de aarde en de hemel. Genghis Khan komt als een verlosser, als de lente na een strenge winter. Hij wordt de beloofde hemelzoon genoemd. (Waar hebben we dat meer gehoord?)_De muziek en de zang beeldt een sneeuwstorm uit op de hooglanden, gevechten, de bogen, de regenboog, de moeder. Uiteindelijk wordt Genghis Khan toegezongen als heer van het universum en het grasland als de hemel op aarde. De zangers waren bontgekleed en het koor liet in wapperende linten het grasland golven. Allemaal zeer nationalistisch: het grasland, mijn geliefde thuisland, is voor altijd in mijn hart, mijn geliefden wonen daar en we reizen weg om weer thuis te komen. De witte wolken in de lucht zijn beschreven met de liefde van de moeder. Oh-he-ho, herhaald en herhaald. Dat is internationaal. Ik hoor de mensen in Beieren, in de Zwitserse Alpen, maar ook in Chili zal zo gezongen kunnen worden. Goed, daar komen we vandaan. We zullen moeten leren wereldliederen te zingen. De aarde zien vanuit de kosmos, global village, ja. Zoete lyriek van de graslanden? Daar begint het mee. Als het daarmee maar niet eindigt.
=
798
Net als in het Ruhrgebied zijn in Beijing fabriekscomplexen omgebouwd tot kunstcentra. Het ging in China anders dan in Duitsland. Kunstenaars kraakten de lege gebouwen en richtten er ateliers en expositieruimtes in. Ze betaalden overigens wel huur, die langzamerhand steeg tot ze onbetaalbaar waren voor beginnende kunstenaars. Het werd een succes en de wijk, 798 Art Park in het Chaoyang District, trok steeds meer kunstenaars en bezoekers en later toeristen. Nu kun je tegen de taxichauffeur zeggen '798' en hij brengt je er heen. Er kwamen boekwinkels, cafë's en restaurants. De overheid liet het oogluikend toe en is nu blij met de extra attractie van de stad. Toen 798 een te populair karakter kreeg trokken de belangrijke kunstenaars weer weg naar een nieuwe wijk.
Aanvankelijk maakten de de moderne Chinese kunstenaars grote, opgeblazen, imponerende werken, zoals in de late popart. Grote dinosaurussen in een kooi, rare plastic monsters etc. Later kwam de videokunst op met provocerende beelden. Het moest pijn doen, voor de kunstenaar en de toeschouwer. Het ging zo ver dat de kunstenaar zichzelf martelde of een menselijk embryo opat als metafoor van de positie van het volk dat leed onder het regiem.
Nu is men weer aan het schilderen. Een voorbeeld is Zhang Shujian met fotorealistische schilderkunst. Hij maakt onwaarschijnlijk knappe portretten._In een nieuwe galerie (C-Space) van de zoon (Melle) van Cees Hendrikse (voormalig Gasunie-kunstbeheerder) zag ik enorme, met veel olieverf geschilderde interieurs.

-_Nan Lian _ _Midden in Hong Kong ligt een tuin die Japans lijkt, maar dat komt omdat de Japanners al vroeg de Chinese Tang-stijl van de tuin overnamen en wereldbekend maakten. We vinden hier aarde om ornamentele stenen van allerlei soort, versteende bomen, water en begroeide heuvels. Wat je op pentekeningen zag, de lange rollen papier die verhalen vertellen: vreemde, grillige rotsformaties, slingerende rivieren; dat zie je hier in het klein. Merkwaardig is dat de tuin - Nan Lian - midden tusen hoge flats ligt en dat de overspannende verkeerswegen nauwelijks storen. Je waant je in de natuur als je de horizon vergeet. Dat kan niet goed, maar toch: er is rust. _In de tuin terrassen, paviljoens, een toren, een huis, bruggen en een watergordijn. Medewerkers tuinieren met mes en vork. Zorgvuldig wordt alles bijgehouden en in de waterpartijen zit iemand zelfs in waterdichte kleding de stenen te poetsen._De tuin laat natuurlijke en kunstmatige schoonheid zien in één. In een tentoonstellingsruimte kun je zien hoe tempels en paviljoens gebouwd werden van glanzend hout, zonder spijkers of schroeven, maar met vernuftige houtverbindingen._Zowel de bouwwerken als de boompartijen lijken te zeggen dat je gelukkig kunt zijn door in rust te zijn en in harmonie met de natuur. De tuin is een oase van rust in een jungle van flats en verkeerswegen.
-_Hutongs
In Beijing waren duizenden 'hutongs', besloten dorpse wijken midden in de stad: smalle straten, kleine winkeltjes, eettentjes, opgewekt familieleven buiten, tot diep in de avond. Ze verdwenen in hoog tempo, plat gebuldozerd, om plaats te maken voor hoge glanzende flats, die de bewoners niet konden betalen. Nog elke maand verdwijnen er hutongs, maar de overheid zal enkele bewaren voor de toeristen. Deze worden dan wel opgeknapt. Er verschijnen boutiques en coffeeshops - de woorden zijn al internationaal. Je kunt er nu Grieks eten of Spaanse paella. Je kunt bruin worden in Sunkissed Tanning Studio's, maar er is ook een Confucius internationaal jeugdhotel. De bedoeling is dat de oude gemeenschapssfeer daar blijft bestaan._Van de jeugd op straat valt op dat ze nauwelijks te onderscheiden zijn van jongeren in Parijs , Berlijn, met hun mobieltjes, kleding, gedrag. De haren zijn wilder en soms geverfd, ze hebben dezelfde borende blikken als elders. Ze lijken niet meer op de kinderen die ze waren, die onbevangen en vrolijk rond keken. Hun innerlijke hutongs zijn gesloopt en de nieuwe woningen zijn nog niet bewoonbaar.
-_Katachtig gejammer
Heimwee naar katachtig gejammer? Het geluid, de vrolijke stemmen van meisjes en jonge vrouwen op straat in de steden en dorpen van China mis ik. En dan toch dat gezang gejammer noemen? Ja, ik weet geen beter woord. Ik kan me ook voorstellen dat iemand het een irritant geluid vindt, maar ik vond het aantrekkelijk. Sirenen? Misschien was het zoals de zang van lokkende vrouwen. Ik had geen was in de oren. Ook het vrolijke getater van kinderen mis ik. Chinezen zijn net als ik dol op kinderen. Het leek een gelukkig volk met veel pret. Ik vond de meisjes ook mooi; slanke nimfijnen. Ik zou zeggen: lief. Maar wat weet ik er van? Ze deden lief, al voelde ik ook dat het geen katjes waren om zonder handschoenen Een vrouw stond ons eten te bakken op een komfoor met gloeiend houtskool en ze bleef ons helpen en deelde porties uit in onze bakjes. Iemand van ons gezelschap zei dat ze mij bevoordeelde. Misschien was dat wel zo. In elk geval vond ik haar heel lief._Er was een verschil tussen de mensen in het zuiden (Hong Kong, Guanzhou, een naamloos dorp) en die in het midden (Beijing). In de laatste stad waren ze wat forser, grover. Maar ze liepen allemaal met mobieltjes en ze bekeken elkaars foto's en wezen en lachten. In een eenvoudig eettentje met vis en krab, waar ik mijn eten moest aanwijzen, stonden ze opgewonden lachend om mijn tafeltje en gaven aanwijzingen die ik niet begreep en werden hilarisch bij het zien van mijn gedoe met eetstokjes, maar ze lieten me ook wel met rust. Een man kwam met een rekenmachientje uitleggen dat de krab echt zo duur was. Relatief natuurlijk. En of ik er nog een wilde, want er zat immers niet zoveel vlees aan? Toen ik terug kwam om een foto te maken, kreeg ik thee in een heel klein kommetje. Bittere thee, maar met wat een voorkomendheid.
-_Hard werken
China wordt in hoog tempo een financiële en politieke reus. Dat is bekend. Men werkt hard, te hard. Een voorbeeld is Wang Yan, 28 jaar. Zij werkt bij een US-rechtsbedrijf in Shanghai, ongeveer 3000 uur per jaar, dat zijn 375 dagen van acht uur. Als een zaak klaar is, liggen er al weer drie nieuwe op haar bureau. Zij behoort tot een klasse hoog opgeleiden, die last krijgen van een burnout. Ze wil meer vrijheid om uit te rusten van emotionele uitputting. Haar bedrijf heeft inmiddels therapie-sessies georganiseerd, want het gaat niet goed met veel personeelsleden. Dertig procent van de werkers in het midden-management, gemangeld tussen de bazen die opdrachten geven en hun ondergeschikten, die ze moeten opjagen, raken uitgeput. Lange werkdagen, lage werkbevrediging, weinig ondersteuning. Advocaten en journalisten willen stoppen met de rat-race. Ze willen reizen en zichzelf terugvinden. Liefde, huwelijk, familieleven lijden onder het drukke werk. Ze hebben goede salarissen nodig voor steeds duurder wordende huisvesting. De huisprijzen stijgen en stijgen tot de ballon barst. _De generatie van 1980, geboren als enig kind, is door hun ouders verwend en bovenmatig beschermd. Zij hebben minder weerstand opgebouwd om tegenvallers op te vangen. Bij de Foxcom-fabriek zijn vele zelfmoorden gepleegd door werkers die niet meer tegen de stress op konden.
-_De nieuwe barbaren
De Chinese muur was er dus zogenaamd om de barbaren tegen te houden. Wat niet lukte._Nu lukt het niet om de nieuwe barbaren tegen te houden. Let wel: 'barbaren' is een metafoor. In het boek van Alessandro Baricco wordt duidelijk gemaakt dat er altijd mutaties optreden, die door de oude generatie als barbaars worden bestempeld. Zo vond men de Negende van Beethoven in zijn eigen tijd barbaars in vergelijking met Bach. Beschavingen evolueren. _In onze tijd vinden grote veranderingen plaats, die te vergelijken zijn met het op land klimmen van waterdieren, waarbij ze longen ontwikkelen. (Baricco heeft het in zijn boek over landdieren die het water ingaan en kieuwen ontwikkelen, maar dat lijkt me evolutionair een vreemde volgorde.)_De nieuwe barbaren komen uit het westen en ze rukken op via kapitaal en internet. De overheid ligt dwars; bepaalde sites gaan op zwart of zijn onbereikbaar, maar het is niet te houden. Google geeft even mee, maar zal sterker blijken dan de censuur. _Apple opent een glanzende winkel in een belangrijk centrum en verkoopt de IPhone4 en de Chinezen staan in rijen voor de kassa.
Wat verandert en wat zie je daarvan in de straten van Beijing? De jeugd loopt er bij als in Amsterdam of New York, zelfde kleding, met mobieltjes, chattend, lachend. Ze eten bij MacDonald of KFC. Ze willen weinig weten van de Chinese traditie. Wie is Confucius? Lao Tse? Het plein van de Hemelse Vrede wordt bezocht door Chinese toeristen uit het hele land, ook boeren, maar ze lopen er als toeristen, met kleine camera's fotograferend._De oude wijken, 'hutongs', gaan in een razend tempo tegen de vlakte, waarna ter plekke moderne, glanzende flats verschijnen._Je ziet het aan de advertenties in de kranten, de lichtreclames: het rolmodel is westers. De mannen en vrouwen uit de lokkende aanbiedingen zien er westers uit. De jeugd op straat imiteert het gedrag van westerse filmsterren en sporthelden._Baricco geeft een samenvatting van de mutaties, die in Europa plaatsvinden, maar China loopt er hijgend achteraan. Aandacht voor het oppervlak i.p.v. diepgang, snelheid i.p.v. reflectie, sequentie i.p.v. analyse, surfen i.p.v. verdieping, communicatie i.p.v. uiting, multitasking i.p.v. specialisatie, plezier i.p.v. inspanning._Is dat jammer? Voor de mastodonten, die niet mee willen met nieuwe ontwikkelingen. De jeugd gaat zijn/haar eigen weg.

-__De grote muren
_De Chinese muur heeft nooit een echt militaire betekenis gehad. De barbaren die moesten worden tegengehouden reden gewoon duizend kilometers om. De muur was de expressie van een idee. Het idee dat wij, de Chinezen, de beschaving vertegenwoordigden, die bedreigd werd door de barbaren, c.q. de Mongolen. De muur betekende meer voor de inwonenden dan voor de buitenlanders._Overigens was iets dergelijks het geval met de Berlijnse muur: wij zijn de beschaving (socialistisch; wij zorgen voor elkaar), de anderen deugen niet (kapitalisten, egoïsten). De overheid beschermde de eigen bevolking door haar te verbieden buiten de muur te komen._De muur tussen de Israëlieten en de Palestijnen moet de eigen bevolking beschermen tegen de aanvallen van de barbaren, maar heeft ook als functie het voor de Palestijnen moeilijk te maken._Terug naar de Chinese muur als verdedigingswerk. Het bouwen heeft meer slachtoffers gekost dan het verdedigen. Dat gold ook voor de beroemde vestingwerken van Vauban, waar gemakkelijker omheen te trekken was. _Was er dan geen sprake van afschrikking? Nauwelijks. Als men echt op verovering uit was - dat was meerdere malen het geval - konden de Chinezen de duizenden paarden niet tegenhouden._Marco Polo heeft het niet over de muur. De keizer met wie hij sprak, Kublai Khan, was Mongools. Voor hem bestond de grens niet en dus waren de enkele overgebleven wachttorens voor Marco Polo onzichtbaar._Muren verdedigen geen grenzen, zegt Alessandro Baricco, schrijver van 'I Barbari', ze vinden ze uit.
-_Donker _We reizen met het donker mee. Om acht uur 's avonds stappen we in Beijing in het vliegtuig, stappen over in Hong Kong en komen 's morgens om zes uur in Amsterdam aan, maar we hebben langer gereisd. Mijn lichaam begrijpt het niet. Het heeft zes uur verloren en vanmorgen werd ik om vier uur wakker, alsof het tijd was om uit bed te gaan. Ik blijf nog twee uur liggen en denk aan alle Boeddha-tempels die ik heb gezien, aan alle Boeddha-beelden, soms enorm boven op een hoge heuvel, the Big Buddha, met een lange weg er naar toe, waar duizenden mensen lopen, veel dagjesmensen, maar ook pelgrims en zoals in Lourdes langs de weg veel flauwekul. Hier geen kaarsen, maar wierookstokjes en echte gelovigen. Soms gouden Boeddha's, omgeven door andere religieuze figuren - feeën zegt de gids. Anderen spreken over engelen, goddelijke afsplitsingen. Een religieuze kermis, zoals in de Sint Pieter. Boeddha zelf zou weglopen. Aanbid mij niet, ik ben geen god. Ik ben een wegwijzer. Waar is de eenvoud van de Cisterciënser kloosters? Gelovigen buigen, bidden, repeteren spreuken, leggen offergaven neer: een kip, appels, vlees. En de monniken zijn als priesters in het westen._Ik denk dat ik niet slaap, maar plotseling is het acht uur en het is licht.
-
_Henk in China
_Henk, werktuigbouwkundige, bij de tombe van een koning_pas gevonden, tweeduizend jaar geleden begraven in een jas_van jade legpuzzelstukjes, aan elkaar genaaid met rode zijde._In een zijkamer liggen twee concubines, de rechterdame_en de linkerdame van wie de asresten zijn geidentificeerd._ _Levend naar binnen gebracht, als gezelschap voor de koning_in het hiernamaals. Verder eetwaren, potten en pannen_wapens, kleding en wat niet al. Het graf afgesloten_met een stenen deur, twintig meter onder het maaiveld._Henk staat stil voor de grote deuren, verbaast zich_ _over de bronzen scharnierbussen, zodat ze gemakkelijk_open en dicht gaan door de lagering, maar moet dat?_Hoe vaak moeten de deuren open en dicht? Een maal_de koning in zijn jaden jas en ja, de levende have._Fontanel van de koning open voor zijn ziel.
=_Afscheid van Pan
_Bij de laatste poortjes van het treinstation_Stond Pan, onze gids in Guangzhou, en hij keek ons na_Groot, gekleed in korte broek en shirt, zijn gezicht_Een beetje vertrokken, net niet te veel_Voor een man die afscheid moest nemen_Van de groep uit Holland, die hij leidde_met wie hij zijn kennis deelde, blij om wat_Hij wist, waarover hij trots was. Onwelwillend_Lid van de Partij, boos over corruptie_Over de heren in geblindeerde wagens_Die rondreden alsof het grote land_Persoonlijk bezit was, waarop zij meer recht_hadden dan een gewone gids en wij
_Stonden aan de andere kant en wij klapten_In onze handen en wij bogen en keerden_En liepen naar de trein, zagen nog_Één maal zijn zwaaiende armen.

=_Miljoenpoot doet de Chinese Muur_ _Langzaam, sierlijk, met zijn cilindrisch lijf_Traag glijdt hij de trappen af, horizontaal_Verticaal, horizontaal, verticaal_En gratie Gods, dat is levensmoed._ _Tussen toren eenentwintig en_Tweeëntwintig glijdt hij naar voren._Hij denkt niet, maar hij gaat_golfsgewijs maar zeker naar_ _Tweeëntwintig, die hij in zijn korte_Leven niet zal halen, maar hij gaat_De trappen af. Voor hem geldt geen_Hoog of laag, op weg naar het einde.
=
_Hoe te reizen naar China in 1872__ _Onder het zeil zitten we_In een bamboe ligstoel_Met een boek in de hand_Maar we praten tegen_Een heer met strooien hoed_Terwijl onze dochter speelt_Met de hond. In haar hand_Een touw met houten bal._De hond kijkt verstoord._Haar pop ligt op de grond_En haar broer met pet ernaast._ _De Arabische jongen op blote voeten_Staat klaar om iets te halen._ _Een man en een vrouw gooien_Met ringen naar een houten cijferbord._Ergens ligt een verrekijker_een opengeslagen boek , een lap stof._ _We komen uit London_En reizen in achtenveertig dagen_Naar Hong Kong. De kinderen_Tot tien jaar mogen mee_Voor de halve prijs.
-_Het literaire dier 23 _ _Literatuurtheoretici - afgezien van Marxistische en sociologische liteatuurwetenschappers en de beoefenaars van de receptie-esthetica - hielden niet van kwantitatieve studies. Waarom niet?_Zij verklaarden dat literatuur uniek was. De echt interessante feiten kunnen niet gekwantificeerd worden. Individuele karakters en losse werken passen niet in statistisch onderzoek. Statistische analyse reduceert de literaire complexiteit en daar gaat het in literatuur nu juist om._Vroeger wees men kwantitatieve methodes ook af bij het onderzoek naar medicijnen met als argument dat elke patiënt uniek was. Nu is het ondenkbaar dat een nieuw medicijn op de markt komt, tenzij het getest is in een grootschalig onderzoek, dubbel blind. Een dokter die alleen op zijn intuïtieve inzicht vertrouwt, vinden we gevaarlijk._In literatuuronderzoek kunnen we door kwantitatieve studie patronen zien in complexe literaire werken. Anthony Kenny vergelijkt het met luchtfotografie, woordoor we nuances in een bos kunnen zien, ondanks de bomen. _Psychologen bestuderen individuen, maar maken gebruik van algemeen menselijke patronen._De sociale en menswetenschappen halen hun data ook uit schriftelijke bronnen; ze hebben geleerd de gegevens geschikt te maken voor kwantitatieve analyse._Jonathan Gottschall geeft een voorbeeld van zo'n literair onderzoek. Hij wil kijken of het oordeel van feministen over de overheersende rol van de opvoeding juist is. _De hypothese is dat Europese sprookjes en verhalen de arbitraire gendernormen reflecteren van westerse patriarchale samenlevingen. Eenvoudig gezegd: mannen in Europa hebben er voor gezorgd dat vrouwen in sprookjes een kleinere rol spelen; dat ze als passief worden voorgesteld; dat ze alleen maar uitblinken in lichamelijke schoonheid; dat het huwelijk het ideaal is en dat oude vrouwen niet deugen. Dit alles is niet een kwestie van natuur, maar van opvoeding._Gottschall heeft met in achtneming van alle wetenschappelijke zorgvuldigheid en intersubjectiviteit ruim 1400 verhalen onderzocht, afkomstig uit allerlei culturen over de hele wereld. Het onderzoek is herhaalbaar en kan door anderen worden uitgevoerd. Hieruit bleek dat er geen verschil was tussen Europese verhalen en die uit andere culturen. Met andere woorden: de verschillen tussen mannen en vrouwen zijn biologisch bepaald._Kwantitatief onderzoek kan vooroordelen wegnemen en leidt tot nieuwe hypothesen die ook weer kunnen worden getoetst. Zo zou de literatuurwetenschap eindelijk ook cumulatief groeien, zodat we niet meer hoeven zeggen dat we sinds Plato geen steek zijn opgeschoten.
-_Het literaire dier 22

_Het belang van het doorgronden van bijvoorbeeld gelaatsuitdrukkingen van een ander, het inschatten van mogelijke reacties, voor het overleven, zal duidelijk zijn. Wat gaat de vijand doen? Wat betekent de grijns van de gorilla, de hoge rug van de panter, het optrekken van de wenkbrauwen van de vrouw aan de bar, de warme hand van Maxime Verhagen?_Hoe kan ik daar op inspelen? Is mijn vriend wel te vertrouwen? Wat zijn de drijfveren van mijn politieke tegenstander of partijgenoot? Hoe moet ik reageren?_Het beluisteren of lezen van verhalen biedt oefening, geeft een grote variatie aan mogelijkheden die ik niet allemaal in mijn dagelijkse ervaringen kan meemaken. _Een kind ontwikkelt al vroeg, door het beluisteren van verhalen het vermogen voorstellingen van voorstellingen te maken en daarmee de bekwaamheid reacties van zijn omgeving te voorspellen. Autistische kinderen vertonen hier een gebrek._Verhalen zijn een schatkamer van broodnodige psychologische en praktische informatie._Antropologen melden dat jachtbekwaamheid niet alleen toenam door het observeren van jagers, maar ook door het luisteren naar jachtverhalen. Rond kampvuren gaven Kalahari-jagers informatie door over het gedrag van wilde dieren, noodzakelijke kennis voor jonge jagers._Nabootsing is een oud en fundamenteel principe van literaire theorie._Afbeeldingen zijn ook nuttig bij het doorgeven van informatie, maar minder geschikt voor wensen, motieven, doelstellingen dan verhalen._Muziek geeft een beeld van emoties, zoals agressie, verliefdheid, angst, droefheid, maar is minder geschikt voor complexe overwegingen en gedragingen._De kunst van het neerschrijven van verhalen op papyrus, kleitabletten, papier, digitale media heeft dit alles geweldig versterkt en verbreid.
_Het literaire dier 21
De functie van het vertellen is dus de voorstelling van de problemen van menselijke ontmoetingen en de strijd die individuen leveren om de problemen op te lossen. De verhalenverteller geeft gestalte aan menselijk gedrag. Wat voor voordeel heeft de jager in het Laat-Pleistoceen aan zo'n voorstelling? Zoals gezegd: het leert hem klaar te staan voor onverwachte reële gebeurtenissen. Het spel van jonge leeuwen prepareert hen voor echte omstandigheden. Het moeten leren vechten tijdens een echt gevecht is gevaarlijk. Het leren jagen op zoek naar voedsel, zou je uithongeren._Fictionele ervaring construeert hersencircuits die je kunt gebruiken als het er echt toe doet._Een kind komt in contact met taal door tegen hem te spreken, zodat hij haar leert begrijpen en gebruiken. Fictie maakt het mogelijk ervaringen op te doen, zodat we weten hoe te handelen in de werkelijkheid._Zo heb ik geleerd wat lawines zijn en hoe te handelen wanneer ze razen door het lezen van een boek van An Rutgers van der Loeff. Ik weet hoe het voelt om met een parachute uit een vliegtuig te springen door het lezen van ervaringen van een parachutist. Zozeer zelfs dat ik een gedicht kon schrijven, dat andere lezers liet geloven dat ik zelf ooit had gesprongen.
_Sprong
_Woorden kunnen weinig zeggen_hoe je je voelt bij het springen_uit een vliegtuig, de wind_in je gezicht,even razend._ _Dan vrij en licht, niet vallend_maar opgelicht door een hand_die je niet voelt en die daalt_daalt tot het gras gras wordt._ _Je spant je spieren, buigt_je knieën als de sprong er is_hard op de grond, maar je veert_weer overeind en zoekt het vliegtuig._-
Woorden zeggen dus wel wat_Elizabeth, de hoofdpersoon van 'Pride and Prejudice' leert me voorzichtig te zijn met vooroordelen; het verhaal leert me Darcy's beter te beoordelen.
-_Het literaire dier 20
_Toen Homo sapiens zich begon te verspreiden buiten Afrika, 100.000 jaar geleden, was er taal en ongetwijfeld ook verhaal. Of dat nu een adaptatie is of een bijproduct doet er niet zoveel toe._Dienen verhalen de instandhouding van de soort? Wat is het evolutlonaire voordeel van het vertellen van verhalen? Kort gezegd: men leert een ander inschatten; men leert inspelen op onbekende situaties._Voor een verhaal is het nodig dat iemand een ander iets vertelt. Dat 'iets', het verhaal, 'bevat' een persoon, een gebeurtenis, in een ruimte, een tijd. De gebeurtenis houdt vaak een conflict in._Een persoon, Roodkapje, gaat haar grootmoeder eten brengen, in het bos, op een dag, maar ontmoet een wolf die heel andere bedoelingen heeft dan zij vermoedt._Elizabeth uit 'Pride and prejudice' wil trouwen, op het platteland van Engeland, in de negentiende eeuw, maar zij wil dat alleen met iemand van wie zij houdt. (Niet de saaie Collins dus en voorlopig ook niet met Darcy, want de laatste is, meent ze, trots en koud en heeft haar zus Jane ongelukkig gemaakt en Wilkens slecht behandeld.) Pas als dat misverstand uit de weg is geruimd en Darcy ook nog eens haar familie heeft behoed voor een schandaal (Lydia) kan ze haar houding veranderen._De structuuraspecten die beantwoorden aan de vragen wie, wat waar, wanneer, hoe en waarom, gelden voor alle verhalen, van alle tijden, over de hele wereld, of ze nit de Japansu ue Kodjiki komen, met Izanami en Izanagi, uit de Inuitwereld of uit het Verona van de vijftiende eeuw, of uit een roman van Arnon Grünberg._Kunnen verhalen ook verteld worden zonder woorden?_Een mooi voorbeeld is de recente en beroemde tekenfilm 'Vader en dochter' van Michael Dudok. Zonder één woord, alleen met enkele simpele tekeningen wordt een heel gezinsdrama verteld, gedurende een heel leven._Kun je een verhaal vertellen in muzieknoten? Bekende voorbeelden zijn 'Peter en de wolf' van Prokofiev en 'L'histoire du soldat' van Strawinsky, maar beide hebben een spreekstem nodig die het verhaal vertelt. Ook de opera gebruikt taal._Nog even naar de beeldende kunst. De glas-in-loodramen van de kathedralen vertellen een verhaal, maar de kijker heeft het al vaak in woorden gehoord. Een kind wordt bijgepraat door zijn ouders. Dat geldt ook voor het beeldhouwwerk van tempels, die verhalen zichtbaar maken. Ook het tapijt van Bayeux berust op verhalen._Kun je een verhaal dansen? Heb je woorden nodig bij het sterven van de zwaan in Fokines ballet? Nee. Heb je woorden nodig bij de film 'Le ballon rouge' van Lamorisse?_Het gaat in alle gevallen om op elkaar volgende gebeurtenissen. Een persoon doet iets en een gebeurtenis overkomt een persoon. Hoe reageert hij/zij daar weer op? _Het verhaal maakt het mogelijk voor de toehoorder/lezer een voyeur te worden in het intieme leven van een ander. Het verhaal geeft inzicht in de geest van onze medemensen, zonder dat zij een reactie of antwoord van ons verwachten. Het is veilig. Hoe gaan anderen met problemen, conflicten om? Kan ik daar wat van leren?_'Niet smakelijk'_De universele rechten van de mens zijn helaas niet universeel; ze zijn geïnitieerd en opgesteld door de westerse samenleving, onder invloed van de Verlichting, de Franse revolutie en de Amerikaanse Onafhankelijkheidsverklaring. In het Oosten, ook het Midden-Oosten heeft men andere opvattingen over de collectiviteit en het individualisme. Wij geloven in de evolutie van de mens en zijn toenemende vrijheid. Wij vinden de sociale en politieke opvattingen elders middeleeuws._Als men in Iran van mening is dat overspel van een vrouw gestraft moet worden met steniging, vinden we dat wreed en achterlijk, nog afgezien van het discriminerende karakter van zo'n maatregel. Zij vinden onze visie verderfelijk._Laten we overigens niet vergeten dar orthodoxe dominees in Nederland de Universele Rechten van de Mens ook afwijzen._Een Mohammedaanse man verklaarde voor de tv dat Iran niet gekapitteld mag worden vanwege het islamitische rechtssysteem. Op de vraag of hij, wonend in het westen en dus profiterend van onze democratische opvattingen, persoonlijk ook geen bezwaar had tegen steniging, antwoordde hij dat hij het niet 'smakelijk' vond en met die uitspraak toonde hij zijn onvermogen om zich in te leven in het lot van een medemens. Je zou woedend moeten worden bij het beluisteren van die uitspraak voor de tv. Je zou moeten zeggen: 'Wat doet u hier nog? Ga wonen in uw eigen cultuur als u niet gelooft in onze waarden. 'Niet smakelijk...' Hij denkt kennelijk alleen aan zijn eigen 'gevoeligheid'. Walgelijk.
-_Het literaire dier 19
_Kunst en godsdienst_Sommige mensen denken dat kunst ook effect heeft op de spirituele wereld. Als wij zelf worden geraakt door een lied, of verhaal, dan zullen ook de geesten wel geroerd worden, zodat ze aan onze wensen tegemoet komen. We hebben al vroeg geleerd dat het veiliger is te verwachten dat een bosje in de schemering een beer is dan er van uit te gaan dat een beer in het duister een bosje of struik is. Wij hebben geleerd dat we iets als anders kunnen zien dan het in werkelijkheid is. Wij begrijpen een verkeerde veronderstelling, we begrijpen dat we nog niet de hele situatie kunnen overzien, we zoeken een verklaring die verder gaat dan we voorlopig kunnen waarnemen. Zo ontstaat godsdienst en het is duidelijk dat in een samenleving met één godsdienst beter wordt samengewerkt dan in een samenleving zonder zo'n bindende kracht. De leden van de eerste samenleving moeten elkaar kunnen herkennen: middels beharing of kleding, besnijdenis. Hoe meer moeite moet worden gedaan om de loyaliteit aan de groep te tonen, hoe hechter de samenwerking. Als je laat zien dat je een maand lang kunt vasten, hoor je er echt bij. _Een kunstige versiering verhoogt het plezier van de gemeenschap en laat zien dat er moeite voor is gedaan. Een mis met drie heren en een koor maakt meer indruk en bindt de gelovigen beter dan een eenvoudig gebed. Een kerk met veel kunst geeft de gelovige het gevoel dat hij deel uitmaakt van een belangrijke gemeenschap. Een president die een triomfboog laat bouwen krijgt meer prestige. Een stad met veel belangrijke kunst heeft daar eeuwenlang economisch voordeel van.
_Het literaire dier 18
Ellen Dissanayake gaf volgens Brian Boyd de beste verklaring voor kunst in evolutionaire termen._1. Kunst is universeel._2. Kunst vraagt veel tijd en energie._3. Kunst geeft veel plezier en intense emoties. Plezier geeft aan dat het brein het nuttig vindt ( afgezien van chemisch opgewekt plezier) en emotie is evolutionair van belang._4. Kunst wordt geassocieerd met biologisch belangrijke activiteiten._5. Kunst ontwikkelt zich bij alle mensen zonder speciale training._Dat we in het moderne Westen moeite hebben met het denken over kunst in biologische termen komt omdat in de negentiende eeuw de 'l'art pour 'l'art-doctrine werd ontwikkeld. Dit verduistert het zicht op defunctionaliteit van kunst._De functie van kunst: nabootsing, imitatie van ervaringen, training voor het onverwachte, overwinning van angsten, het tonen van zichzelf, individueel prestige, communicatie met anderen, betekenisgeving aan de wereld._Dissanayake vindt vooral 'het apart zetten', van belang, het doen van iets speciaals, iets bijzonders. Dat vinden we ook bij onze voorouders in hun spel en rituelen. Spel staat apart van de alledaagse handelingen met een bepaald nut. De riten vinden we in hofmakerij van veel vogels. Het betreft dan vaststaande handelingen die in de gemeenschap bekend zijn. Dansen om de meiboom. _Later wees Dissanayake vooral op het spel tussen moeder en kind: de fijne afstemming op uitdrukkingen van het gezicht en de geluiden van de moeder. Vóór het kind leert spreken is er al de communicatie via ogen, handen, voeten, stem en oren. Een multimedia-spel met ritme, herhalingen, verrassingen. Van negen tot twaalf maanden neemt het kind ook initiatief en rond een jaar probeert het de volwassene te verleiden tot het nabootsen van zijn eigen handelingen. Het kind gaat naar iets wijzen om de aandacht van de verzorger te sturen._ _Kunst heeft geen onmiddellijke lichamelijke functie, maar wel een psychische: zij doet een beroep op aandacht en emotie. De versiering van een drinkbeker verandert de praktische waarde niet, maar wel de emotionele. Een oogstlied haalt geen graan op, maar maakt het werk wel gemakkelijker of leuker. Een verhaal verandert de wereld niet, maar geeft het publiek wel het gevoel iets te hebben meegemaakt._Het literaire dier 17
In verschillende, zo niet alle, culturen houden mensen zich bezig met het vertellen van verhalen. Verhalen zetten emotionele systemen in beweging, terwijl ze actie-systemen stilzetten. _We onderscheiden fictieve informatie van feitelijke. De fictieve informatie heeft een organiserende functie, zoals spelen, leren en misschien dromen. Mensen hebben niet alleen praktisch bruikbare informatie nodig, maar ook informatie die voorwaardelijk juist is, iets dat waar zou kunnen worden of dat voor anderen waar is of iets dat ooit waar was. Ons brein heeft zich in het verleden ontwikkeld, vóórdat er taaloverdracht was, door eigen ervaring en daarom kunnen we het best overweg met informatie die komt in een vorm die lijkt op individuele ervaring._Maar als kunst de functie heeft het brein te organiseren, zou de belangstelling dan in de kindertijd niet moeten afnemen?_En hoe is het met muziek? Organiseert muziek ons gehoor ten behoeve van omgevingsgeluiden? 'Nee!', zegt Brian Boyd._En verhalen? Kinderen leren pas later verhalen te verbinden met hun leven; zij leren niet handelen in het leven door verhalen. _De verklaring is : kunst ontstaat door gedeelde aandacht. Wat denken anderen? Hoe denken anderen?_De literaire schatkamer is gevuld met kennis over de menselijke natuur. _Is literatuur echter nog van belang nu wetenschap objectieve en controleerbare gegevens kan verstrekken over de werking van de menselijke geest? Wetenschap kan misschien ook de menselijke geest ooit verklaren, maar literatuur laat ons de gevoelens meebeleven. Wetenschap kan misschien ooit verklaren waarom kunst er toe doet.
-
_Boek en film
We kennen de grap van Youp van 't Hek, van jaren geleden. Iemand heeft het over een boek. 'Wat?' vraagt de gesprekspartner: 'Een boek?'. Ja, een boek' herhaalt de eerste spreker en bij het zien van opgetrokken wenkbrauwen: ' een stapel faxen'._Nu zijn faxen alweer ouderwets en het boek bestaat nog. De anekdote laat ook zien dat de drager verandert, maar de inhoud blijft bestaan._We zullen altijd verhalen blijven vertellen, en we zullen er altijd naar luisteren. Deze dagen zag ik de tv-film van 'Pride and Prejudice', die van Simon Langton._Met bewondering zag ik hoe de scriptschrijver en de regisseur informatie samenvatten in een beeld; soms de informatie geven in een flash-back, waar het boek van te voren de informatie geeft op de juiste plaats van de tijdlijn. Ik zag ook hoe de intelligentie van de verteller en van Elizabeth wordt verdoezeld, minder duidelijk wordt, hoe de samenvattingen de psychologie van de personages versimpelen. Het geraamte van het verhaal is hetzelfde als in het boek, maar het vlees van de woorden ontbreekt. De beelden maken inleving gemakkelijker, maar ook oppervlakkiger, terwijl de traanklieren sneller worden geprikkeld. Het lijkt wel of diepgang omgekeerd evenredig is met ontroerbaarheid. _De film van Joe Wright met Kiera knightley was nog meer gecomprimeerd. Het is heel interessant om te zien hoe de verschillende makers bepaalde gebeurtenissen in beeld hebben gebracht en hoe ze andere oplossingen gevonden hebben om gebeurtenissen en gevoelens aan de kijker duidelijk te maken. Deze film laat allerlei dingen weg, maar de kern van het verhaal wordt niet veranderd, al is Elizabeth nog onafhankelijker dan in de tv-film. Het huishouden van de Bennet's is realistischer, plattelandser en het kasteel van Darcy met zijn lakeien is pompeuzer, rijker, hoewel Darcy zelf eenvoudiger is.
-_Schelden op D.
Iemand is verontwaardigd en begint te schelden. Hij is niet erg konsekwent, waar hij eerst het toegeven aan sexualiteit zo aangenaam vindt, maar even verder schrijft over 'de meest smerige handelingen'. Natuurlijk, 'weerloze kinderen' moeten beschermd worden, dat is nogal duidelijk._'Kardinaal G. D. probeerde de misdaad van zijn vriendje R. V., die vieze bisschop, die zijn minderjarige neefje jarenlang seksueel misbruikt heeft, in de doofpot te stoppen. '_'Het grappigste van de zaak vind ik dat diezelfde kardinaal ruim twee jaar geleden een grote bek had over de zelfgekozen dood van de aardige schrijver H. C. De paarse jurk had daar ethische bezwaren tegen!'_Wat is daar grappig aan? Bezwaar tegen euthanasie heeft toch weinig te maken met seksueel misbruik?_'Mannen die niet mogen neuken, terwijl dat toch een van de aangenaamste bezigheden op deze aardbol is.'_'En doen die mannen het ook inderdaad niet? Was dat maar zo. Als ze als volwassen kerels elkaar zo nu en dan een handje helpen in een donker hoekje van de sacristie vind ik het prima, maar dat misbruiken van die weerloze kinderen is zo stuitend. Allerhande onschuldige misdienaartjes worden donkere biechtstoelen in getrokken waar ze de meest smerige handelingen onder de pij moeten verrichten.'_'mijzelf betrap op het officieel willen verbieden van de RK kerk. Keihard sluiten die tenten met hun torens.'_Nu komen we in de buurt van moskeeën. Iemand anders is ook verontwaardigd._'Op de videobeelden zie je ze als roofdieren langs de muur van het Centraal Station staan, nauwlettend spiedend om in de passerende kudde pendelaars een gemakkelijke prooi te vinden die ze vervolgens kunnen afmaken. Joe Van Holsbeeck werd het slachtoffer, maar het had evengoed (vul hier uw eigen naam in) kunnen zijn, of (de naam van uw kinderen)._Wie het ongeluk heeft om eruit te worden gepikt, maakt geen kans. De roofdieren hebben tanden en klauwen. De roofdieren hebben messen. Van kleinsaf hebben ze tijdens het jaarlijkse offerfeest geleerd hoe ze warmbloedige kuddedieren moeten kelen. Wij worden misselijk wanneer we bloed zien, maar zij niet. Zij zijn getraind, zij zijn gewapend. Wij mogen niet eens een pepperspray op zak hebben. Zij hebben knip- en slagersmessen en ze weten hoe ze die moeten gebruiken.' _'Daarom hebben wij de adders aan onze borst gekoesterd, erop vertrouwend dat als we hen liefdevol zouden zogen, zij ons niet zouden bijten, dankbaar voor de melk die wij gratis zouden schenken. Maar zij interpreteerden onze goedheid als zwakheid. De schurken, die in onze samenleving alles gekregen hebben gratis onderwijs, kinderbijslag, sociale zekerheid vermoorden thans onze kinderen voor een MP3-speler. Volgens kardinaal D. is dit onze schuld, omdat wij "onverschillig" zijn, omdat in "onze" Westerse, materialistische samenleving een MP3-speler meer waard is dan een mensenleven.'_' Het wordt tijd dat wij onze onverschilligheid afleggen, dat wij de roofdieren eruit schoppen en andere herders kiezen.'_Herder D. heeft voor deze zwarte jongen zijn bek niet opengedaan, hij heeft niet gepreekt tegen de "onverschilligheid" van de autoriteiten die deze moordenaars niet eens opsporen'_(De citaten zijn van Youp van 't Hek en van Paul Belien.)
_Het literaire dier 16
Waar komt de kunst vandaan? (Brian Boyd)_Er zijn verschillende opvattingen._1. Kunst is geen adaptatie (aanpassing) maar een bijproduct van de evolutie van het menselijk brein door natuurlijke selectie._2. Kunst is een product van seksuele selectie; wie mooi kan zingen, wie een mooie staart heeft, is favoriet._3. Kunst is een adaptatie onder invloed van a. Sociale binding, b. Mentale organisatie._Nico Tinbergen vroeg betreffende adaptaties: Waarom? ( Welke functie heeft het? Hoe helpt het de soort te overleven?) Hoe? (Welk mechanisme gebruikt het?) Waar vandaan? (Wat is de oorsprong in de evolutionaire geschiedenis van de soorten?)_Wanneer? ( Wanneer ontwikkelt het zich in het individu?)_De werkster, hulp zeggen we, vindt twee dode atalanta's op de vloer in de serre. Wat er mee te doen? Opzuigen? Ze zet ze op een plant en als een week later de vrouw des huizes vraagt of ze die vlinders nog heeft gezien, zegt ze blij: 'ja, natuurlijk, die heb ik er op gezet. Vond ik wel geinig.' En ze vertelt dat ze jarenlang twee vlinders had vastgeprikt op het behang in haar woonkamer. Nu is het behang weg._Hoe is dit gedrag te verklaren? Verlangen naar schoonheid? Doorbreking van sleur?_1 Kunst als adaptatie:aandacht_De functie van kunst is het oproepen en delen van aandacht en dat leidt tot sociale binding en creativiteit._De walvis die voor de kust van Australië hoge sprongen maakt, lijkt te genieten van de aandacht die hij bespeurt: mensen met kijkers, die roepen. Hij is even weg, maar dan komt hij weer, met vernieuwde kracht springt hij uit het water. Is het trekken van aandacht evolutionair belonend? Kan hij met zijn buitelingen een wijfje verleiden? Of is het eenvoudig spel, puur voor het plezier? Geniet hij van zijn vaardigheid? Ja, genieten is een woord dat bij mensen past. Je kunt het anders formuleren: komt er dopamine vrij in zijn hersenen bij zijn springen?_Menselijke baby's en hun moeders besteden aandacht aan elkaar vanaf het begin._Een pasgeboren kind ziet alleen nog maar wat binnen 25 cm van zijn ogen ligt; dat is de afstand van de moederborst tot haar ogen. De kinderen kunnen ook al heen snel gezichtsuitdrukkingen imiteren. De gedeelde aandacht leidt tot het vermogen te voorspellen wat de ander gaat doen. Het leren van taal versterkt dit vermogen en zorgt er voor dat mensen, anders dan primaten, verwachtingen kunnen delen en dat ze de bedoelingen van andere mensen kunnen inschatten. Zelfs wordt het mogelijk te voorspellen wat A denkt van wat B denkt van C. Mensen zijn in staat over de toekomst te denken: wat zal ik doen als die mogelijkheid zich voordoet?_Brian Boyds evolutionaire theorie zegt: de sociale aandacht die mensen konden schenken werd steeds belangrijker; intenser, vroeger, interactief, flexibel, precies, krachtig. Gedeelde aandacht leidde tot de ontwikkeling van kunst, tot gedrag dat zich richt op de toekomst, op nieuwe mogelijkheden, op emoties die niet alleen maar verbonden zijn op het hier en nu. Kunst heeft een onmiddellijk individuele functie. Het verlenen van aandacht is essentieel. De angst afgesneden te worden van de aandacht van anderen is universeel. Het risico van uitsluiting is groot. De mogelijkheid aandacht op te eisen is een voordeel en geeft status. Het heeft natuurlijk ook een sociale functie: de onderlinge verhoudingen worden beter op elkaar afgestemd. Samenlevingen die beter coördineerden overwonnen die met slechte onderlinge verhoudingen. Groepen die verbonden waren door muziek, kleding, dans en heldenverhalen bleken sterker dan groepen die deze gemeenschappelijke kenmerken niet hadden. Dit functioneert nog steeds: zie de openingsceremonies van Olympische Spelen. Een stad als Florence heeft macht en voordeel verkregen ook via de kunstbloei._Het literaire dier 15 _ _Het raadsel van de kunst_Hoe kan het dat onze voorouders hun tijd gedeeltelijk besteedden (verspilden) bij het maken of doorgeven van kunst: beelden en verhalen en muziek. Die tijd hadden ze toch nodig om voedsel te vinden, te jagen, concurrenten te bestrijden, nakomelingen te produceren? Hoe kan gedrag dat schijnbaar onnuttig is bij het overleven, evolueren?_Daniel Dennett heeft het over het feit dat we ons niet verwonderen over een hond die een bot zoekt, maar wel als hij af en toe een salto maakt of niet over een jager die een lange speer draagt, maar wel over de kunstige versiering op de schacht van de speer._Waarom is een Incavrouw uren bezig met het weven van een mooie draagband? Waarom kijkt een vouw uit de Bijlmer urenlang naar een tv- soap? Waarom schrijft haar buurvrouw gedichten?_Het gedicht, het verhaal vraagt aandacht voor een langere termijn dan even in een gesprek of ontmoeting._De traditionele visie op kunst is dat zij de natuur nabootst en dus niet behoort tot de natuur, maar kijkend, luisterend naar vogels en walvissen, moeten we erkennen dat cultuur een deel is van de natuur. De bultrugwalvissen zingen onder water liederen, die wijfjes kilometers ver kunnen lokken. Het bijzondere is dat ze hun liedjes steeds een beetje veranderen; in het nieuwe voorjaar zingen ze een totaal nieuw lied. Verbazingwekkend is ook dat als je hun lied veertien maal versnelt, je het geluid hoort van een lieflijke vogel. Uit eigen waarneming weet ik dat de electronische weergave van dat geluid de aandacht trekt van een reële vogel.
De culturele verschillen die leiden tot andere opvattingen van wat kunst is, nemen niet weg dat bijvoorbeeld Dürer in 1520 schatten uit Mexico zag en verklaarde dat hij nooit iets had gezien dat hem zo diep raakte. Goethe las Chinese verhalen en concludeerde: deze mensen denken en voelen als wij. Ook de zeer verschillende mythen over het ontstaan van de wereld laten zien dat we meer gelijk dan verschillend zijn. En hoe zou dat ook niet kunnen? We hebben allemaal een hart, nieren, hormonen, twee handen met vijf vingers. In Japanse verhalen vind je bamboe, bij de Inuit sneeuw. Grappige schurken in deze verhalen kunnen een vos zijn, een dwerghertje of een spin, afhankelijk van de couleur locale ( respectievelijk de Vos Reynaerde, Kantjil en Anansi)._Het literaire dier 14a __Geen romantische liefde dus in 'De vrouw in het zand'. _Hoe is de romantische liefde ontstaan? Als aberratie van praktische genegenheid en verlangen naar seks?_Waar komt dat magische moment vandaan, het moment dat Julia Romeo ziet en dat ...pats! ze tot elkaar worden aangetrokken met fatale kracht en intensiteit? In 'West Side Story', de film, wordt het beeld bevroren en uitgelicht. Sommige kijkers herkennen dit: ik zag haar en wist..._Of is dit een snelle partnerkeuze op basis van visuele elementen? Leek ze op je moeder toen die nog jong was en jij een peuter? Hoort zijn esthetiek bij jou volgens een geheime formule? Zijn dat soort esthetische wetten nog niet bekende natuurwetten?_Het literaire dier 14

In een heel andere cultuur, in onze tijd, vinden we in verband met deze beschouwingen over romantische liefde het verhaal in de film 'Suna no onna', letterlijk vertaald als 'Zandvrouw'. De film kwam in de zestiger jaren in Nederland uit onder de titel 'De vrouw in het zand' en ligt nu in de bibibliotheken als 'Woman in the Dunes'. De Nederlandse titel is beter. Het verhaal gaat over een amateur entomoloog die in duinen op zoek is naar een bepaalde kever. Hij is te laat om terug te keren naar de bewoonde wereld en een dorpeling uit de zandwoestijn biedt hem nachtlogies aan bij een vrouw in een grote zandkuil. 's Morgens wil hij vertrekken, maar de touwladder is weggehaald. Hij begrijpt langzaam dat hij is opgesloten om de vrouw te helpen met het scheppen van zand. Zij zegt dat een vrouw alleen niet zo kan leven. De man is woedend en probeert uit de kuil te ontsnappen, maar dat blijkt niet mogelijk. Hij weigert mee te werken, maar moet zijn verzet opgeven als er geen water komt van boven. De vrouw wast hem en de hormonen doen hun werk. Ze vormen geleidelijk een paar. Toch blijft hij bezig met het uitvinden van ontsnappingsmogelijkheden. Dat lukt na enige tijd, maar hij verdwaalt boven in drijfzand, word door de dorpelingen gered en teruggebracht naar de kuil en de vrouw. Hij zegt: 'Leef je om zand te scheppen of schep je zand om te leven?'_Hoewel zij af en toe verlangens koestert naar Tokio, de grote wereld, heeft zij het leven in de kuil geaccepteerd. Als ze stopt met scheppen zal het zand haar huis wegvegen. Haar man en kind zijn onder het zand bedolven en begraven. De entomoloog wil geen zand scheppen. Hij wil genoemd worden in een nieuw insektenboek. Hij is geen aap! _Na maanden leert hij te leven in de kuil. Hij probeert nog wel een kraai te vangen om middels een briefje aan zijn poten de buitenwereld te wijzen op zijn gevangenschap. Op die manier vindt hij een manier uit om water op te vangen. Hij vraagt de dorpelingen of hij af en toe de zee mag zien. Hij heeft zijn les geleerd en zal niet meer vluchten. Ze staan het toe mits hij ' het' doet met de vrouw in het licht van hun lampen; een huiveringwekkende scène met dansende gemaskerde en grijnzende dorpelingen. Zij wil niet, ze zegt dat ze geen varkens zijn!, maar hij probeert haar te dwingen. Hij heeft daarvoor echter niet de psychische kracht._De vrouw blijkt zwanger en moet uit de kuil gehaald om verpleegd te worden. De dorpelingen laten de touwladder hangen en de man klimt uit de kuil en loopt naar het duin van waar hij de zee kan zien. Even later is hij terug in de kuil, bij zijn watervondst en zegt als het ware tegen de kijker dat hij nu even niet wil vluchten. Dat kan later nog. _De laatste beelden van de film laten een bericht zien dat de man al zeven jaar wordt vermist en dat hij nu is opgegeven. Hij is dus bij de vrouw gebleven, misschien met kind._De filosofische betekenis van het verhaal: we moeten als Sisyphus onze dagelijkse, wellicht zinloze arbeid verrichten en daar troost of vreugde aan ontlenen. En: wat maakt het uit in welke kuil je leeft? De hele wereld is een grote kuil waaraan we niet kunnen ontsnappen. Je wordt geboren, groeit op, paart, krijgt kinderen of niet en je sterft. Dat is het. Accepteer het maar._In het licht van de Darwiniaanse literatuurtheorie zien we hier dat de liefde een praktische betekenis heeft. Een vrouw alleen kan het werk niet aan; ze heeft een man nodig en de man heeft een vrouw nodig. De hormonen doen hun werk en het gevolg is een min of meer geregelde samenleving. Je kunt je tijd met elkaar aangenaam doorbrengen of in voortdurende strijd.
-
_Het literaire dier 13__Shakespeare laat in verschillende stukken romantische liefde en meer berekenend paargedrag zien. Gegeven de biologische verschillen tussen man en vrouw zal ook hun gedrag rond het werven van elkaar verschillen: vurige mannen t.o. voorzichtige vrouwen. Tot onze tijd waarin de pil de vrouw bevrijdde van de konsekwenties van frivool gedrag, heeft zij altijd meer rekening moeten houden met een verstandige paarkeuze. Zelfs Julia, die toch zo begeesterd is door de liefde, zegt tegen Romeo (en zij meent het) dingen als: 'O, zweer niet bij de wisselzieke maan, / Wier ronde schijf geen dag standvastig blijft, / Dat niet uw liefde even grillig blijkt. (...) Zweer in het geheel maar niet, / Of als gij wilt, zweer bij uw lieve zelf, / En ik geloof u, want dat is de God / Die ik aanbid.' (Vertaling Burgersdijk)
Haar seksegenoot Cressida, de Troyaanse, kent het klappen van de zweep. Shakespeare ontmaskert vilein de zogenaamde mooie eerste liefde. Ware liefde is een illusie. Cressida, de trouweloze, zegt na haar gesprek met de koppelaar Pandarus, tegen het publiek: 'Een meisje dient te weten, dat een man / veel liever reikhalst dan bereikt, en dat / geschonken gunsten het verlangen doden. /Daarom herhaal ik wat de liefde leert: 'Wie zwicht, verliest; wie afweert, overwint.' / Mijn hart is vol van liefde, maar geen man / die er één vonk van in mijn ogen vindt.'
De literatuur geeft een culturele vertaling van een diep liggend verschil tussen man en vrouw. De 'parental investment theorie' zegt dat ouders veel tijd in het opvoeden van hun kinderen steken, omdat zij op die manier hun genen kunnen doorgeven._De mogelijke gevolgen van een seksuele escapade zijn bij zoogdieren sterk verschillend voor mannelijke en vrouwelijke dieren. Voor alle zoogdieren geldt dat de wijfjes bevrucht worden en de nakomelingen gedurende een bepaalde tijd in zich dragen. Verder zijn de meeste zoogdieren na de geboorte afhankelijk van de melk van hun moeder. Bovendien maken mannelijke zoogdieren vele malen meer voortplantingscellen aan dan vrouwelijke, die het met een vast aantal moeten zien te redden. Dit geldt dus ook voor mensen. Volgens de 'ouderlijke investering theorie' zorgt dit verschil in kosten en investering in nakomelingen voor een verschil in seksstrategieën en partnerkeuze tussen mannen en vrouwen._Jane Campbell merkte op dat mannen lagere niveaus van serotonine hebben en daardoor een zwakkere neiging om hun gedrag bij te sturen._Ovidius gaf in zijn 'Ars Amatoria' vrouwen als advies: 'Geef jezelf niet te gemakkelijk weg aan wie je wil hebben. Wijs hem ook niet te streng af. Geef hem hoop en twijfel beide.'
_Het literaire dier 12
_De evolutionist John Bowlby ontwikkelde een aanhankelijkheidstheorie. Kinderen van alle primaten hebben door de langzame rijping behoefte aan een beschermer met wie zij een sterke persoonlijke band ontwikkelen. Cindy Hazen en Philip Shaver gingen hier op door. In hun visie heeft romantische liefde altijd bestaan als een biologische potentie. Volwassen liefde kent drie biologisch bepaalde gedragssystemen: aanhankelijkheid, zorg en seksualiteit. Kinderen die een bindingstekort moesten beleven, krijgen problemen met volwassen partners. Er is een opvallende overeenkomst in het tonen van affectie: strelen, kussen en lachen._Liefdesbinding en seksuele begeerte zijn functioneel onafhankelijk, ook al gaan ze bij volwassenen vaak samen. Romantische liefde heeft een seksuele component, maar die is niet noodzakelijk. Het verlangen naar emotionele en lichamelijke 'eenheid' zal nabijheid en aanraking veronderstellen, maar het is goed mogelijk romantische liefde te voelen voor iemand zonder de wens met hem of haar seks te hebben. Mensen kunnen houden van iemand van hetzelfde geslacht, terwijl ze overigens heteroseksueel zijn. Kinderen kunnen voor een ander kind een grote liefde voelen, lang voor ze seksueel rijp zijn. Jonge mensen kunnen experimenteren met seks met leden van het andere geslacht, terwijl ze emotioneel intense affecties hebben met vrienden of vriendinnen._De verschillende verlangens en verwachtingen van mannen en vrouwen werden enkele decennia ontkend of zelfs geridiculiseerd. Er was geen verschil tussen mannen en vrouwen en als het er was, dan kwam dat door verkeerde tradities. Toekomstige generaties zullen zich verbazen over de genderstudies en - debatten. Dat individuen en groepen gelijk moeten zijn om gelijkwaardig te zijn is zeker een kwalijk dogma van de afgelopen decennia. Mannen vinden het moeilijk om alle seks die ze willen van hun partner te ontvangen, terwijl vrouwen het moeilijk vinden om voldoende verbondenheid, solidariteit op te roepen in hun vriend.
_Het literaire dier 11
_(Bespreking van Marcus Nordlunds 'Het probleem van romantische liefde: Shakespeare en evolutionaire psychologie')_Wat is de aard van de liefde?_Een moeilijk te beantwoorden vraag, die we wellicht het best kunnen stellen aan romanciers of toneelschrijvers. Zij geven immers een levendige beschrijving, gebaseerd op eigen ervaring of een getalenteerd inlevingsvermogen. Is de romantische liefde iets universeels of een sociaal verschijnsel in een bepaalde tijd? Het is zeker waar dat liefde in elke tijd een ander gezicht en/of een andere functie heeft, maar is het basisgevoel daarmee niet universeel? Eten varieert ook van plaats tot plaats, van tijd tot tijd. Er zijn veel modes, verschillende eetgewoontes, producten, taboes etc., maar het is overal een basale menselijke behoefte._Er zijn culturen waar individuele passie wordt beschouwd als een sociaal kwaad en daar zal dus romantische liefde verborgen worden._Is romantische liefde een Westers fenomeen? Men zegt wel dat de romantische liefde is uitgevonden in de twaalfde eeuw in Zuid-Frankrijk. Het idee echter dat liefde voor een persoon seksuele gevoelens verbindt met eerbied, bewondering, een gevoel van uitverkorenheid en geestelijke verwantschap, - kort gezegd de overtuiging dat twee mensen fataal bij elkaar horen (om niet te schrijven:voor elkaar geschapen zijn) - dat idee is niet nieuw. Plato sprak immers al over 'wederhelften'?_Hoofse liefde maakte gebruik van een universeel menselijke potentie, gaf deze een bepaalde sociale betekenis. Buiten het ideaal van de hoofse liefde was er natuurlijk voor en na de twaalfde eeuw het verstandshuwelijk, de praktische band tussen een man en een vrouw die samen een maatschappelijke rol vervulden en zorgden voor nageslacht, instinctmatig en uit eigenbelang. Je partner werd tot in de twintigste eeuw uitgezocht door je ouders, waarbij economische en vruchtbaarheidsverwachtingen de belangrijkste rol speelden. Dit gebeurt in allerlei niet westerse culturen nog steeds en de zo gesloten huwelijken zijn niet slechter. Ze beginnen in elk geval niet met overspannen verwachtingen en ach, je went aan elkaar en je vindt elkaar uiteindelijk vaak wel sympathiek._Maar gepassioneerde liefde heeft altijd bestaan, al werd zij soms zodanig onderdrukt of onmogelijk gemaakt, dat men het ontbreken ervan accepteerde. Een aardig voorbeeld daarvan vinden we in de film 'Shakespeare in love', waarbij een adellijk meisje en de (getrouwde) toneelschrijver een gepassioneerde liefde voor elkaar opvatten. Uiteindelijk moet het meisje haar vader gehoorzamen en trouwen met een rijk man, die ze verder niet serieus neemt. Ze emigreert met hem naar Amerika, na uitvoerig afscheid genomen te hebben van Will: 'Farewell my love!', wetend dat zij hem nooit meer zal zien en dat zij deze liefde in alle opzichten achter zich moet laten. De kijker denkt, zij het met enige spijt en mededogen, ach, zij redt het wel daar in Amerika.
_Het literaire dier 10
_Joseph Carroll wijst op de beroemde openingszinnen van 'Pride and prejudice'. 'It is a truth universally acknowledged, that a single man in possession of a good fortune, must be in want of a wife.' Is dit ironisch bedoeld? Let op de tweede zin: 'However little known the feelings of views of such a man may be on his first entering a neighborhood this truth is so well fixed in the minds of the surrounding families, that he is considered as the rightful property of some one or other of their daughters.'_Zo, daar gaat de roman over. Nu nog het conflict. Het gaat om bezit en huwelijk: mannen willen hun bezit exploiteren en vrouwen zoeken een man die dat wil. (Vermoedelijk denkt Elizabeth dat zij daar vrij van is.)_De tweede zin negeert het innerlijk leven van de ander ('rightful property') en dan heb je het conflict. Austen klaagt dat gebrek aan respect voor andermans motieven aan. Elizabeth wordt uiteindelijk gered door een betrekkelijk eenvoudige oom, en daar laat Austen zien dat ware adel niets te maken heeft met welstand. De lezers die daarmee instemmen, hebben Austen begrepen. In die eerste twee zinnen heeft Austen haar standpunt duidelijk gemaakt, wat het standpunt is van haar personages en wat het standpunt van de lezer zou moeten zijn._Het literaire dier 9 _Joseph Carroll analyseert 'Pride and Prejudice' van Jane Austen als voorbeeld van Darwiniaanse literatuurkritiek. Ik vind zijn analyse juist, maar ik denk dat hij het goed doet, omdat hij een goede lezer is en niet omdat hij een Darwiniaan is._De titel van de roman is opgehangen aan de twee hoofdpersonen. 'Pride' staat voor de trotse Darcy, een man die eigenlijk eerder verlegen is, maar in elk geval edel, en 'Prejudice' (vooroordeel) voor Elizabeth, omdat zij Darcy aanvankelijk verkeerd beoordeelt. Zeer kort gezegd gaat de roman over de hindernissen die twee mensen moeten nemen om bij elkaar te komen. Die hindernissen worden opgeworpen door de sociale situatie in het begin negentiende eeuwse Engeland in de hogere kringen. Elizabeth is mooi en intelligent en verhoudingsgewijs onafhankelijk, maar betrekkelijk arm en ze heeft daarom slechte kansen op de huwelijksmarkt. Darcy is rijk. _Er zijn enkele tegenstrevers. Collins is een ijdele, dommige geestelijke, die tot zijn verbazing wordt afgewezen door Elizabeth, ondanks druk van haar kortzichtige en tamelijk vulgaire moeder, maar geholpen door haar intellectuele, onafhankelijke vader. Er is de onbetrouwbare verleider Wickham, die er met de jongste zus van Elizabeth vandoorgaat en de familie in het ongeluk dreigt te storten, als hij niet wordt omgekocht door Darcy om haar te trouwen. Wickham heeft Elizabeth vals voorgelicht over Darcy. De vriend van Darcy, Bingley, is verliefd op Jane, de zus van Elizabeth, maar hij wordt door Darcy, die de moeder van Jane verafschuwt, uit haar buurt gehouden, maar uiteindelijk komt alles goed._Het verhaal wordt verteld in een elegante, soepele,snelle en heldere stijl. Het standpunt van de verteller is duidelijk: zij sympathiseert met Elizabeth en verafschuwt Collins, Elizabeths moeder en nog wat figuren vanwege hun domheid of arrogantie of vulgariteit of onbetrouwbaarheid. De lezer wordt rechtstreeks door haar visie beïnvloed, ook al zal hij zelf zijn oordeel hebben over het gedrag van deze onedele figuren. Austen zet Collins genadeloos neer in een brief van hem die geciteerd wordt, maar dan legt ze het ook nog uit! Je zou kunnen opmerken dat dit nadrukkelijke auctoriale perspectief ouderwets is geworden. Een moderne schrijver zou meer aan het oordeel van de lezer overlaten. Een materialistische literatuurkritiek zou uitgebreid ingaan op de sociale situatie en zou de personages in het algemeen als rijke nietsnutten neerzetten, die weinig anders te doen hebben dan eten en bals bezoeken, afgezien van het aansturen van ondergeschikten. Het kan een moderne lezer zo zeer irriteren dat hij het boek na enkele hoofdstukken gelezen te hebben, terzijde legt. En dat zou jammer zijn, want de psychologische tekening is binnen de spelregels van plaats en tijd universeel. Het gaat op een basaal niveau over oeroude systemen: de vrouw zoekt status en welzijn in een man, terwille van haar kinderen en de man zoekt jeugd en schoonheid in een vrouw. Daar bovenuit vinden we in deze roman kwaliteiten van karakter en geest.
=
_Folkwang: Erik Lindner
_In museum Folkwang zag ik een korte film over de bouw van het museum met prachtige langzame opnames. De zalen zijn groot en hebben een enorme overspanning. Een zaal was leeg en langzaam liep een jonge vrouw diagonaalsgewijs. secondenlang, naar een hoekpunt, waar een collega stond, die ze iets wilde zeggen? Ze liep mooi, rechtop en in een kalm ritme. Ik dacht aan Erik Lindner en zijn passie voor beweging. Wat zou hij dit mooi vinden. Hij zou schrijven over haar beweging, diagonaalsgewijs, maar niet over de aankomst bij de collega.

_Het literaire dier 8
Literaire representatie is vooral dat van menselijk gedrag in de omringende wereld. Het maken van verhalen is op zichzelf een fundamentele behoefte van de menselijke natuur. De betekenis schuilt in de interpretatie van gebeurtenissen en interpretatie is afhankelijk van het gezichtspunt. Waar is het centrum van waarnemend bewustzijn? De auteur kiest, het personage toont en de lezer interpreteert. Auteurs zijn mensen die praten tegen mensen over mensen. Verhalen gaan over het veroveren van een plek in een gemeenschap, over het najagen van geluk en liefde, over mensen die betekenis geven aan hun leven en dat van anderen. Elk personage heeft zijn of haar eigen visie op wat gebeurt. Vaak botsen die visies. De auteur heeft zijn eigen visie en probeert deze over te dragen op de lezer._Alle culturen kennen zoiets als huwelijk, inwijdingsrituelen, sociale rollen die passen bij geslacht en leeftijd, geloof, algemene feesten, familierelaties, sekstaboes, medische gewoonten, opvattingen over misdaad, grappen etc._Er zijn verschillen, bijvoorbeeld het toestaan van scheiding, verschillende vormen van sport, het ontbreken van bepaalde literaire stijlen. Moederliefde is universeel, maar desondanks kan het te vondeling leggen in de bergen in een cultuur een geaccepteerde gewoonte zijn. Medea doodt haar kinderen en de toeschouwer kan dat begrijpen, hoewel Euripides kan vertrouwen op een geschokte reactie. _De visie van een auteur kan afwijken van wat men in een cultuur acceptabel vindt. Denk aan het ezelsproces van Reve. De visie van een auteur wordt bepaald door haar of zijn geslacht, ras, klasse, maar ook door nieuwe opvattingen en persoonlijke eigenaardigheden. Vergelijk Camus met Dostojewski of Céline.
_Het literaire dier 7
_ De algemene opvatting over Darwiniaanse literatuurkritiek is dat critici eerst de evolutionaire psychologie moeten bestuderen om universele, basale vormen van menselijk gedrag te leren kennen; vervolgens kunnen ze in een literaire tekst de voorspelde gedragingen aanwijzen. Dit is naïef. In werkelijkheid vertonen mensen geen voorspelbaar gedrag. Ze zijn individuen, cultureel geconditioneerd en gevormd door hun eigen ervaringen. Bovendien zijn personages geen echt levende mensen. Ze zijn fictieve constructies en geven het geloof en de bedoelingen van een auteur weer, ook weer bepaald door zijn of haar eigen literaire ervaringen. Er is meer te doen bij de analyse van een tekst. Wat zijn de motieven, wat is het zichtspunt van waaruit wordt verteld? Hoe kijkt de auteur aan tegen de gebeurtenissen, hoe het personage en hoe wordt dit begrepen door de lezer? Welke is de emotionele kleur van de vertelling, hoe is de compositie, de woordkeus? Het gaat niet alleen om universele elementen; de individuele verschillen zijn van groot belang bij het beschrijven van de menselijke cultuur. Mensen worden geboren, groeien, planten zich voort en sterven, maar dat doen ze in een bepaalde tijd, omgeving, cultuur. Mensen hebben zich leren aanpassen aan allerlei omstandigheden, van woestijnen tot poolvelden, van kleine jagersgroepen tot nationale staten, van landbouw tot industrie tot informatie-samenleving. Mensen zijn sociale dieren. Ze streven naar paarvorming en goede familieverhoudingen. Elk gedragssysteem bestaat uit een complex van motieven met een bepaald doel: blijven leven, partner vinden, kinderen opvoeden, familieverbanden onderhouden en een plaats vinden binnen een sociale orde. Mensen maken plannen om een doel te bereiken. De symbolische dimensie van cultuur (ritueel, ceremonie, verhaal en beeldende kunst) levert eigen en algemene beelden voor dit motievencomplex. Intelligentie heeft een aanpassende functie. Zij maakt het mogelijk om een soepel antwoord te geven op een veranderende omgeving. Dieren reageren instinctmatig en hebben weinig mogelijkheden tot het maken van een bewuste keus. Mensen maken uitgewerkte mentale modellen van de wereld en nemen beslissingen op basis van alternatieve scenario's, die henzelf plaatsen binnen die modellen, die betekenis geven aan de wereld. Willen deze modellen effectief zijn bij het bepalen van gedragsnormen, dan moeten ze emotioneel rijk en levendig zijn. Kunsten en culurele produkten als religie en ideologie beantwoorden aan die eis. Ze hebben een aanpassende functie en kunnen het menselijk cognitief gedragssysteem reguleren. Kunsten leveren emotioneel rijke beelden en esthetische vormen die een gevoel van cognitieve orde geven en die het gedragssysteem helpen reguleren. Kunsten geven zin aan menselijke behoeften en motieven. Zij simuleren persoonlijke ervaring, tonen sociale relaties, wekken seksuele en sociale relaties op, schilderen intieme familieverwantschappen en geven het hele complex van het menselijk gedragssysteem zijn plaats binnen de hele wereldorde. Mensen hebben een algemene en niet te onderdrukken behoefte zo'n soort orde te maken en het bevredigen van die behoefte geeft ze een plezierig gevoel. (Dit is een verkorte vertaling/ bewerking van Joseph Carrolls artikel over Darwiniaanse literatuurkritiek)
_Het literaire dier 6 _
Lichaamseigen opiaten die vrijkomen bij sport of sex geven een plezierig gevoel, ze belonen de sporter. Chemische stoffen bootsen dit na, met veel succes. Het kost minder moeite om daarmee in een roes te komen en het gebruik ervan kan zich snel verspreiden. Succesvolle drugs evolueren._Zo is het bij drama. Aristoteles merkte al op dat het leren van dingen vreugde geeft en Horatius wees op het aangename en nuttige van theaterbezoek._Primaten hebben relatief grote hersenen. Wij staan aan de top. Dit heeft te maken met sociale ordening. Bijen en mieren kennen ook een sociale orde, maar ze zijn opgesloten in hun erfelijkheid. Primaten zijn dynamischer. Ieder heeft zijn plaats in de groep, ook seksueel, maar die plaats kan veranderen door gedrag. Een aap moet voortduren zijn positie bevechten. Status is van belang voor het verkrijgen van voedsel en partners. Een mier kan ruiken wie een arbeider is, een aap moet het onthouden. Hoe groter de groep, hoe ingewikkelder de verhoudingen zijn en hoe meer hij moet onthouden. Dit stimuleerde de groei van de neocortex en zorgde voor meer rekenkracht in de hersenen. Zet een stel apen bij elkaar en als ze niet vechten of vrijen, gaan ze elkaar verzorgen. Dit maakt opiaten los. Zet mensen bij elkaar en als ze niet vechten of vrijen, gaan ze praten. En waarover hebben ze het? Over sociale relaties. Hoe is het met die en heb je die nog gezien? Tegenwoordig praten ze ook voortdurend op afstand met elkaar. Waar ben je? Hoe laat kom je thuis? Heb je dat en dat nog gedaan? Vergeet je de boodschappen niet?_( Er is een dame in mijn zwembad die meer praat dan zwemt. Zij vindt sociale binding belangrijker dan eigen gezondheid, hoewel ze toch wel haar dagelijkse kilometer zwemt. Anderen zwemmen alleen. Vinden zij sociale binding minder belangrijk of zoeken zij die elders, in leesclubs, verenigingen, collegezalen?)_Theater spiegelt de conversatie. Je kunt het volgende voorspellen: drama zal de inhoud van gewone conversatie spiegelen, maar geïntensiveerd, uitvergroot. (Een ei ontlokt nestgedrag bij een vrouwelijke meeuw; een voetbal ontlokt abnormaal sterk nestgedrag.) _Een natuurlijk experiment: Een gekuiste of verzachte King Lear in de Victoriaanse tijd, waar Cordelia en Lear bleven leven, werd verdrongen door de versie van Shakespeare. Alle tragedies eindigen met de dood, alle komedies met een bruiloft._Drama gaat over sociale informatie over relaties binnen kleine groepen. Er kunnen in die kleine groepen kliekjes of koppels ontstaan. De protagonisten zullen hun macht willen vergroten. Ze trouwen of doden. Er ontstaan conflicten binnen de groep, tussen een individu en de anderen._Ga maar kijken._Overigens is nu nog niet duidelijk geworden waarin de kwaliteit van Shakepeares drama's schuilt._In de stukken van Ben Jonson komen de evolutionaire aspecten, die hierboven zijn besproken ook aan de orde. Toch worden die stukken niet meer gespeeld. En hoe valt te verklaren dat Shakespeare in de achttiende eeuw werd verwaarloosd en dat men keek naar de stukken van Voltaire en in Nederland naar de stukken van Lucas Rotgans, die nu vrijwel vergeten zijn?_Zal GTST overleven? Ook in dit drama gaat het om liefde en dood, macht en onmacht, je positie binnen de groep._Het literaire dier 5 _ _ Waarom is drama zo populair? We moeten daarbij niet alleen aan klassiek drama denken in het theater, maar ook aan film en tv. Sommige drama's worden al generaties lang opgevoerd en bekeken. Wat maakt ze universeel? Het gaat om fictionele vertellingen waarbij acteurs individuele protagonisten voorstellen. Het is nabootsing van menselijk gedrag. Wat zijn de evolutionaire gronden van het succes? Al meer dan 2000 jaar worden stukken als Medea en Oedipus op de planken gebracht._De ontwikkeling van het drama is natuurlijk cultureel bepaald. 2500 jaar is te kort voor evolutionaire veranderingen; er kan geen sprake zijn van een genetisch proces. _Familieverwantschap is een sociaal construct, zoals verschillende culturen laten zien, maar daaronder ligt een organisch principe. De theorie van natuurlijke selectie voorspelt dat individuen een voorkeur hebben voor bloedverwanten. Alle verwantschapssystemen die blijven, reflecteren de door evolutie gemaakte structuren, maar bepaalde omstandigheden laten verschillende vormen zien. In een matriarchale cultuur zijn de familieverhoudingen anders dan in een patriarchale._Evolutie maakt de geest, de geest maakt cultuur. Toneelspelen zou verdwenen zijn als mensen er niets voor terugkregen. Drama moet in de mentale ruimte concurreren met werk, liefde, sport. Spelen zijn onderworpen aan de Darwiniaanse selectie. Tussen 1585 en 1615 zijn bijvoorbeeld 765 nieuwe stukken ontstaan, maar de meerderheid daarvan is verdwenen. Waarom zijn de stukken van Shakespeare, en vooral Hamlet en The Tempest en nog enkele andere, gebleven? Historici wijzen op de rol van Engeland in die tijd in de wereld. Als Shakespeare een Bengaalse visse was geweest, was er natuurlijk geen Royal Shakespeare Theatre. Maar waarom zijn de stukken van Ben Jonson uit dezelfde tijd vergeten? Jonson had in zijn tijd meer sociaal prestige dan Shakespeare. En waarom wordt Hamlet ook nog steeds in China gespeeld?_Waarom zijn sommige culturele uitingen 'besmettelijker' dan andere? Toeval, steun van bekende lieden, prestige van de kunstenaar spelen zeker een rol._Shakespeare zelf zei: 'The purpose of playing, both at the first and now was and is 'twere to hold the mirror up to nature.'_Shakespeare vraagt elke toeschouwer te sympathiseren met zijn held, zich met hem te identificeren, zijn situatie te begrijpen en in zijn verbeelding een oplossing te bedenken voor zijn herkenbare problemen. Wat voor evolutionair voordeel heeft de kijker?_Geoffrey Miller veronderstelde dat de bekwaamheid om deel te nemen aan de fictionele wereld een goede indicator is van goede mentale kwaliteiten, zoals meedenken, empathie; kwaliteiten die nuttig zijn in de samenleving en nuttig bij het vinden van een partner._David Slaon suggereerde dat verhalen helpen bij het realiseren van gewenst lokaal gedrag._Artistieke uitingen zijn virussen van de geest, zogenaamde memen. Memen die het best functioneren, overleven. Gedragingen van geliefde acteurs vinden navolging, evenals het taalgebruik van bekende mensen. Een bekend voorbeeld is: 'Elk voordeel heb zijn nadeel.' Meestal sterven dit soort memen ook weer snel uit, maar andere leven generaties lang door. ' De teerling is geworpen'; 'Hier sta ik, ik kan niet anders.' _Het gaat om onthoudbaarheid, toepasbaarheid. Aandacht trekkende uitingen koloniseren andere breinen. Bij de verspreiding van groepsnormen spelen ze een grote rol: 'Read my lips'.
_Over 'The literary animal' 1__ _ _ _De mens is een literair dier, d.w.z. hij onderscheidt zich van zijn voorouders in de evolutie door het vertellen van verhalen._Je kunt literatuur bestuderen vanuit een Darwinistisch, evolutionair standpunt. Daarbij ga je uit van de opvatting dat er geen wezenlijk verschil is tussen mens en dier. Het is niet zo dat de mens volstrekt nieuwe mogelijkheden heeft gekregen. Ook dieren hebben bijvoorbeeld een vorm van taal. Denk aan bijen en dolfijnen en apen. Bij de mens is de taal sterk geëvolueerd._De anatomist Sir Charles Bell veronderstelde dat bepaalde unieke spieren, zonder equivalent dus in het dierenrijk, waren geschapen door God om het mogelijk te maken hun gevoelens te laten communiceren.. Een zeer opvallende spier is volgens hem de corrugator supercilii, die de wenkbrauwen op een veelbetekenende manier uiting laat geven aan bepaalde gedachten, van verbazing bijvoorbeeld. Darwin toonde aan dat ook andere primaten beschikken over deze spier. _Dieren, en met name bonobo's laten emoties zien met behulp van gelaatsuitdrukkingen. Honden herkennen de 'blik' van hun baas. _Mensen over de hele wereld, van alle culturen, beschikken over dezelfde mogelijkheden. Allerlei uitdrukkingen zijn universeel en dus aangeboren en niet door de cultuur bepaald._De humor van de Dikke en de Dunne werd begrepen door Papoea's èn Inuit._'Nature' en 'nurture' vullen elkaar aan.
_ _Het onderwerp van literatuur is uiteindelijk de menselijke geest. De belangrijkste activiteit van lezers is het bestuderen en ondergaan van de beschreven karakters: zij willen in het hoofd kruipen van interessante personages, de complexiteit van hun handelingen en overwegingen ondergaan en onderzoeken wat hen beweegt._Grote schrijvers maken gebruik van hun intuïtieve psychologische kennis en inspireren op hun beurt wetenschappers, maar elke lezer meet zijn eigen persoonlijkheid af aan die van de beschreven karakters en hij ontdekt dat we meer gelijk dan verschillend zijn. Een persoon mag honderden jaren geleden geleefd hebben, in totaal andere omstandigheden, op onbekende plaatsen, we herkennen hem of haar of we kunnen op zijn minst begrip hebben voor haar of zijn reacties en gedragingen. Als Penelope na twintig jaar haar echtgenoot terugvindt in haar slaapkamer, bij het door hem gemaakte huwelijksbed, onverplaatsbaar, omhelst ze hem nog niet. Ze wil eerst met hem praten, onderzoeken wie hij is geworden en wat zij voor hem kan en mag voelen. Pas daarna laat Homerus haar bijna letterlijk door de knier ladder naar de kamer van Madame de Renal, ook al verwerpen wij zijn opportunistisch gedrag._Literatuur is universeel: zij toont de menselijke natuur, ook of juist in alledaagse omstandigheden, met de kleur en de geur van het particuliere._Wetenschap kan nooit op die manier, zo intens, een gevoel laten beleven en dat komt natuurlijk door het objectiverende karakter dat nu eenmaal afstand schept._Sommige wetenschappers kunnen in een verslag van hun observaties literaire kwaliteiten bereiken._Charles Darwin bestudeerde zijn zoon. Toen hij zes maanden oud was, deed zijn verzorgster of ze huilde en onmiddellijk kreeg het gezicht van de baby een melancholieke uitdrukking: hij trok zijn mondhoeken omlaag. Darwin schrijft dat een aangeboren eigenschap hem 'vertelde' dat het gezicht van zijn verzorgster verdriet uitdrukte. Het instinct van sympathie wekte verdriet in hem op. Sinds de wetenschappelijke studies van Frans de Waal noemen we dat empathie. Hij ontdekte het zelfde verschijnsel bij primaten. _Een belangrijke vraag is: leren we lachen als we gelukkig zijn of is het een aangeboren eigenschap? Zijn expressies universeel of zijn ze cultureel bepaald? Ze zijn producten van de evolutie, maar emoties worden ook bepaald door de cultuur waarin iemand opgroeit. _Darwin publiceerde al 'The expression of The Emotions in Man and Animal'. Daarin staan prachtige, gedetailleerde beschrijvingen van wat hij zag. Het boek was lange tijd uit de mode, maar Paul Ekman, de grote Amerikaanse psycholoog, verzorgde in onze dagen een derde editie. _Zo heeft Maarten t Hart in zijn wetenschappelijke studie van ratten adembenemende passages geschreven. Kunnen alleen biologen zo schrijven? Een Nederlands voorbeeld is nog Dick Hillenius._De beroemde natuurkundige Richard Feynman kon het ook: op een heldere en beeldende manier schrijven over quantummechanica._Dat literatuur van lang geleden ons nog ontroert, komt omdat we onze afkomst met de schrijver delen. Frans de Waal zag bij de bonobo's jaloezie, haat, afkeer, vriendschap, solidariteit, medelijden, wraakzucht, hofmakerij en allerlei andere zogenaamd menselijke eigenschappen. _ _Tot voor kort stonden literatuurwetenschappers sceptisch tegenover het genre van evolutionaire literaire studies, omdat men zich keerde tegen het deterministische karakter ervan._Men keerde zich ook tegen sociobiologie. Denk aan de verkettering van Buikhuisen door o.a. Brand Corstius. _De overheersende opvatting was dat individuen en samenlevingen een grote flexibiliteit zouden hebben. Het evolutionaire standpunt gaat er van uit dat als we willen begrijpen hoe de mens zich aanpaste aan nieuwe omstandigheden, we onze voorouders moeten bestuderen en niet de situatie van het heden. Seksuele verschillen en verhoudingen zijn bijvoorbeeld gevormd in het verleden en behoren tot de menselijke natuur, ook al zijn we van mening dat de verschillen tussen man en vrouw door de cultuur bepaald zijn en dus gemakkelijk veranderd kunnen worden. Zo dacht men dat als je jongetjes poppen gaf en meisjes auto's, ze er wel mee gingen spelen. Maar wat gebeurde? De jongens schopten de poppen weg en grepen de auto's. Men geloofde dat verhalen waarin meisjes zich mannelijk gedroegen, een krachtig effect hadden op de lezeressen. De emancipatie van de vrouw kon daardoor snel bevorderd worden._De constructivistische literatuurtheorie stelt dat bij voorbeeld de associatie van tovenarij met vrouwen (heksen) in de literatuur de bedoeling had de sociale rol van de vrouw te beperken. Dit is zeker,maar niet altijd, het geval geweest en het valt alleen maar toe te juichen als men dergelijke bedoelingen ontmaskert._ _De sociobiologie en de evolutionaire psychologie leren tegenwoordig dat gedrag ook flexibel is. De genen zijn niet allesbepalend. Geen organisme is zo simpel dat het door de genen alleen maar gestuurd wordt. Zelfs bacteriën worden gestuurd door als-dan regels. Doe x in situatie 1, doe y in geval 2. De genetische aanleg wordt beïnvloed door de omgeving. Rupsen lijken op bladeren in de zomer, op takjes in de lente. Genetisch determinisme is een waanidee. Vogels op de Galapos eilanden vlogen niet weg toen er mensen kwamen. Later wel._ _Het is bekend dat in samenlevingen met een lage levensverwachting vrouwen eerder zwanger worden. Als we dus de levensomstandigheden van meisjes in ontwikkelingslanden willen verbeteren, moeten we een stabielere sociale omgeving bevorderen. Voorlichting alleen helpt niet._Als culturele veranderingen te snel gaan, kan ons aangeboren systeem het niet bijhouden. Een voorbeeld is onze behoefte aan koolhydraten en het toenemende aanbod van suikers in onze voeding. Dit leidt tot obesitas. Onze aangeboren neiging tot het opslaan van voldoende suikers wordt overweldigd door de te gemakkelijke verkrijgbaarheid. Een aanvankelijk gezonde eetlust wordt dan ongezond._Religies die naastenliefde propageren komen in botsing met aangeboren eigenliefde. De nieuwtestamentische 'eis' je andere wang toe te keren, is nog steeds in strijd met onze instinctieve neiging tot verdediging. Aanval is de beste verdediging, zeggen we. Er is nu zelfs een politieke partij die hardop zegt: 'Naastenliefde is eigenhaat'._Bij gewenste veranderingen moeten we rekening houden met het mechanisme van de genetische evolutie._ _Als we de mensen in Afghanistan willen brengen tot individuele vrijheid en democratie zullen we hun levensomstandigheden moeten helpen veranderen. Met wapens lukt dit niet.
_ _Dylan Evans viel van zijn geloof in de theorieën van Lacan, die meende dat het onbewuste gestructureerd is als een taal. Hij schreef een verhelderende introductie op de psychoanalyse van Lacan, maar kwam uiteindelijk tot het inzicht dat de Franse meester weinig begrip had voor de principes van wetenschappelijke vooruitgang: het vinden van hypothesen die vervolgens empirisch worden getoetst._Evans leerde Lacan kennen in Argentinie, waar hij zich wilde bekwamen als psychoanalyticus. In Buenos Aires waren meer vakgenoten dan in New York!_Zijn eerste twijfels ontstonden toen bleek dat de principes van Lacan niet leidden tot het oplossen van de problemen van patiënten. Lacan was een adept van Freud. Zijn belangstelling voor taal sloot aan bij De Saussure. De formele benadering van Chomsky wees hij af. Lacan meende dat de behandeling van zijn patiënten moest berusten op een linguïstische analyse van hun uitingen. Zij zouden genezen en ontsnappen aan hun illusies door de ontmaskering van hun uitingen._Evans studeerde verder in Engeland, maar de twijfels groeiden: zijn patiënten leken het meest baat te hebben bij zijn behandeling als hij de Lacaniaanse theorie ter zijde schoof. In een poging om zich verder wetenschappelijk te bekwamen ging hij naar de V.S., maar daar bleek weinig belangstelling voor Lacan. Hij kwam uiteindelijk terecht in Buffalo bij een departement voor literatuur en culturele studies. Het ging daar niet om psychoanalyse, maar om literaire kritiek. Men vond jammer genoeg de vraag of Lacans inzichten consistent of correct waren niet van belang. Men las daar, volgens Evans, Lacan als bloemrijke literatuur._Evans' keerde terug naar Engeland, naar een filosofie-departement, dat gesticht was door Karl Popper, de wetenschapsfilosoof, die helderheid en exactheid eiste._Waren de claims van Freud en Lacan wel bewijsbaar? De geschriften van Lacan werden niet op juistheid onderzocht; de aanhangers discussieerden over de uitleg. Het was als bij de bijbelexegese._Evans' volgde Darwin Seminars en leerde opnieuw te kijken naar de menselijke geest. Ethologie kwam in zijn zicht, evolutionaire psychologie en cognitiewetenschap. Lacan had afgedaan._ _(Dit is een verkorte vertaling/bewerking van een artikel van Dylan Evans, uit 'The Literary Animal'.)
=_Vrije wil
De titel van Victor Lammes boek, 'De vrije wil bestaat niet', ingegeven door commerciële overwegingen, is onzin._Ik kan nadenken over mijn gang naar het strand morgen. Ik moet een eind rijden met de auto. Is dat het waard? Hoe lang wil ik in zee zwemmen? Ga ik op het zand liggen bakken? Ik weet dat het niet gezond is. Heb ik geen andere dingen te doen? _In hoeverre laat ik me leiden door gewoontes, door oude ervaringen, verrukkingen, verveling?_Ik besluit uit vrije wil om morgen niet naar het strand te gaan._Uit mijn overwegingen bleek al dat ik niet totaal vrij ben in mijn keuzes. Er zijn ingeslepen patronen, instinctieve reacties, maar ook rationele argumenten._Mijn vrije wil is een ingewikkeld proces, geen ding._Het beroemde experiment van Libet (waaruit bleek dat onze motoriek al heeft beslist een knop in te drukken voordat wij ons daar bewust van zijn) zegt weinig of niets over de vrije wil, wel iets over eenvoudige reactiepatronen. _ _'Het overwegend voorkomen van impulsgedrag is volstrekt onvoldoende grond om te kunnen besluiten tot het niet bestaan van de vrije wil.' (Fred Luider)
=
_Vreemd
Natuurlijk: gedichten hebben regels, strofen, klank, ritme, beeld spraak, stijlfiguren; maar wat is het meest wezenlijke kenmerk?_Wat doet de kiemcel glanzen? Is het eenvoudig nieuwheid of kun je het beter vreemdheid noemen? Moet je om gedichten te kunnen schrijven een beetje vreemd en soms heel vreemd zijn? _Zou je Vroman, die toch ook een brave burger, een trouwe geliefde, een aangepaste wetenschapper is vreemd mogen noemen? Ik heb hem eens geïnterviewd en het was een genoegen met hem te praten. Hij was (en is) zo origineel, zo bijzonder eigen. Wat me het best is bij gebleven waren zijn afwijkingen. Hij kon midden in een verhaal stil blijven en turen naar een blad of een druppel op een raam en zei dan heel vriendelijk: 'Kijk, dat blad wil zich meedelen' of 'Die druppel glijdt als een belofte naar de bodem'. Hij leek ook wel een beetje op Jeldican, 'staart tussenbeide / stomp vooraan./ Op gloeioren hing er een belletjespet / tussen twee vingeren het zwaluwnet.' Jeldican lijkt op een nar, een gekke dichter. Hij wil voor zijn wijfje het woord vangen, dat de gedaante van een vogeltje heeft aangenomen en als het hem is gelukt en hij blij als een kind naar zijn vrouw holt: 'Wijfke mijn toren / hier is het woord.' Zij luistert niet en reageert broodnuchter en materialistisch: 'Aai, vogeltje vetbult / nuttige zaak / al dat het net vult / is muntemaak.' Ze gaat naar de markt en ruilt het voor wittebrood, 'maar Jeldican huilde / en sloeg haar dood.' _Fritzi ten Harmsen van de Beek spreekt haar poes toe bij het overlijden van haar gebroed. Voor haar is de poes een 'Hemelse mevrouw' en ze vraagt 'is U de zachte nacht bevallen'. Ze troost de 'dame Ping, radarbesnorde, // dubbelgepuntmutste, mevrouwogige poezin?' en geeft haar advies: 'Het is nu beter te zitten zonder weemoed in // de rauwe geurige ochtendlucht'. Ze noemt haar 'halmstaartige voortreffelijke' en 'zwijgzame zwakzinnige allerliefste'._Simon Vestdijk, Hans Verhagen, Toon Tellegen, Astrid Lampe, Jules Deelder, Nachoem Wijnberg, Tonnus Oosterhoff, Erik Jan harmens, Erik Menkveld ik noem maar enkele dichters zijn ze niet allen, ieder op hun eigen manier, een beetje vreemd? Erik Menkveld? Hij schreef: SCHAPEN NU! // Voor ik het wist was het eruit. / Pijnlijke stilte. / Iedereen in verlegenheid. // Ik ook altijd / lacht ik nog. // Maar het is al te laat. // Achter de beslagen ramen / groeit het geblaat.' _Voor waar aan te nemen dat woorden zo sterk zijn, is wel een beetje mal. Droogstoppel zou zeggen: wat een onzin. Maar een kind, een dichter in de kiem, zal zeggen: ja, als je die schapen oproept, zijn ze er, in mijn hoofd. De meeste kinderen vergeten dat later, maar sommigen houden die tovenarij, die magie, vast. Zij worden dichter en soms een echt goede.
=_Ramsey Nasr op Spitsbergen___Grappig om te lezen: Ramsey Nasr is met een gezelschap geologen , natuurvorsers en geografen op Spitsbergen. Onder hen Louwrens Hacquebord, met wie ik vorig jaar september op Spitsbergen was. De reis inspireerde me tot het schrijven van een canto van 66 terzinen met als titel 'Pinksterbloemen in september', inmiddels verschenen en besproken._ _Ramsey Nasr heeft het over de zeven traanovens uit de zeventiende eeuw, de lijken van de overwinterden in 1635, de kleine grafkisten. Hij schrijft: 'Even later, tijdens een wandeltocht door ongerepte sneeuw, ervaar ik in een plotse euforie de afwezigheid van alles - geen insecten, geen reptielen, bomen, geluiden of mensen.'_In de canto staat: 'Naar het water kijken, de golven, de lege bergen / ruimte en licht. Het woord quviannikumut / dat is: je volledig gelukkig voelen.'
=_Geweld 10
Zou het woord 'sportiviteit' zijn betekenis gaan verliezen? Bij het WK heeft men het over resultaatvoetbal.Sommigen verlangen nog naar mooi spel, maar over sportiviteit hoor en lees ik zelden of nooit meer. Men vindt het gewoon als spelers elkaar met opzet blesseren of razend maken. 'Uit hun ritme halen' is het eufemisme dan. Ik zie iemand doelbewust zijn noppen op een nog nauwelijks herstelde hamstring zetten, een ander die probeert de voet van een tegenstander te verpletteren._Ja, voetbal is al heel lang oorlog met alle smerigheid en dwaasheid die daar bij hoort. Het publiek sjouwt net als bij oorlog met vlaggen, verft zich als indianen in de oorlog. Je bent een landverrader als je vragen durft te stellen over het gedrag van je landgenoten. Juichend en hossend trekt men naar het slachtveld en na de overwinning wordt de vijand belachelijk gemaakt._Het gaat al heel lang niet meer om een spel; het gaat om veel geld en het publiek wil sensatie. Nou ja gladiatoren, stierengevechten, hanen met mesjes, catch-as-catch-can. Maar in die gevallen weet je dat het gaat om bloed en dood. Bij voetbal wordt nog de schijn opgehouden van een spel._Sport verbroedert? Sport verloedert!

=_Geweld 9
_'Godenslaap' doet me denken aan Louis Paul Boon en 'Mijn kleine Oorlog', zijn woede en verbijstering, maar het is waar, Mortier is in zijn boek , geciseleerder, maar daarmee wordt de bitterheid en woede niet minder pregnant._Het perspectief van de oude vrouw werkt zeer goed. Als zij vertelt over haar herinneringen aan de knechten die niet terug kwamen na de oorlog en vooral de knechten die wel terugkwamen zonder ogen of armen en benen of, misschien erger, half krankzinnig geworden door de verschrikkingen van de loopgraven._'Er zouden grafzerken moeten gehouwen worden waaronder bijvoorbeeld de handen en voeten rusten van Sylvain Gaillac_() Een speenvarken of slachtlam klaar voor het braadspit, zo zag hij eruit, een manshoge boreling die Maman en Papa in een rolstoel moesten voortduwen, op kermissen waar geen melkmeid hem nog een blik waardig achtte. Hij, Sylvain Gaillac, in zijn eentje waarschijnlijk goed voor meerdere ontmaagdingen in het onderhout achter de draaimolens, in de diepe nacht tijdens het midzomerbal, moest nu drie keer daags gevoederd worden zoals men een een verweesd lijsterjong voert, lepel na lepel, hap na hap, en kon de rest van zijn dagen niet eens zijn eigen gat schoonwrijven.'_Superieur proza, met een ingehouden woede, die de rauwe van Boon in herinnering brengt, en Mortier dwingt ons de ene na de andere absurditeit van wat wij elkaar aandeden in die krankzinnige oorlog rond Ieper te beleven: de goden sliepen, de hel was wakker.
=__Minder is meer
In het bos onder Aurich zoeken we de resten van een klooster, maar een Duitse Nederlander vertelt ons dat er niet meer rest dan enkele heuveltjes, 'maar er zijn mooie bomen!' Jullie zijn net te laat voor de zwarte specht. Je moet naar Ihlow, daar is een kloosterkerk nagebouwd op de oorspronkelijke plek.' Hij lijkt blij even Nederlands te kunnen spreken. Zijn vriendin is Duits en de vier honden krijgen ook Duitse aanwijzingen. We gaan de bomen bekijken en zien prompt een zwarte specht, maar verder is er niet veel bijzonders te zien en dus rijden we naar Ihlow. _Roel denkt steeds dat ze er eerder is geweest met de vogelclub of met de Stichting Oude Groninger Kerken en als we er aan komen en zij de hoge staalconstructie ziet, zegt: 'Ja hoor, dat herinner ik me.', maar later gaat ze twijfelen: 'Zo groot was het niet. Misschien herken ik het van een foto.' Nog later zegt ze, na het bekijken van de nieuw aangelegde kloostertuin met kruiden en bloemen: 'Nee, ik moet in de war zijn met Hude bij Oldenburg.'_In Ihlow is alles nieuw: de contouren zijn van de grote kloosterkerk en de hoogte is indrukwekkend._Over het brede pad tussen de bomen er naar toe hangen zwarte lappen met de tekst van de Friese vrijheden. Als je er onder loopt kun je regel na regel lezen. In het midden hangen kleurige lappen. Het Friese land tussen Weser en Fli. De laatste is een oude rivier, ook wel Flehi genaamd. Je vindt de naam terug in Vlieland en in Flevoland. Het landschap zag er duizenden jaren geleden anders uit: duinen en veenmoeras, meren en rivieren. Tussen Noord-Holland en Friesland lag geen zee of meer, maar een rivier: de Fli. Op de heuvels van het Gooi en de duinen langs de kust woonden groepjes mensen. Op de hoogste heuvels woonden jagers en vissers met hun families._ _Het klooster werd gesticht in 1228 door Cisterciënsers, met als motto 'Minder is meer', als dochterklooster van Aduard. Claercamp in Friesland was ook een dochter. In onze tuin ligt een fraai gevormde baksteen van Claercamp, gekregen van een oude Friese vriendin, nadat ik vertelde dat we vijf jaar woonden in de voormalige kloostertuin van Aduard.
= _Doolhof__Arme salamanders, ze leerden_van een onderzoeker lopen in een doolhof._Daarna opende hij hun kop_nam de hersenen er uit en_maalde ze in een worstmolen._ _Alles kaput!_ _De resten gingen terug in de kop._De salamanders herstelden, ja_echt gebeurd! en vonden hun weg terug_in de doolhof; de weg die ik_ondertussen kwijtraakte.
=
_Geschonden herinnering
Op een nacht, waarschijnlijk_in de eerste week van oktober 1944_schoten jonge Duitse soldaten_in het weiland van Jo Vlieg_aan het Van Starkenborghkanaal_een kalf dood. Het dier was te zwaar_om het mee te kunnen nemen. Jo Vlieg_moest helpen, maar ook met een kruiwagen_lukte het niet._Hoe het verder is afgelopen_kan niemand zich herinneren.
=_Inspiratie: vos__Een man, alleen, stelt zich een middernachtelijk bos voor. In het donker beweegt iets. De klok tikt. Het papier, waarover zijn vingers bewegen, is leeg. Door het raam ziet hij geen ster, maar hij voelt iets komen, iets dat dichterbij lijkt en tegelijk dieper in de duisternis. Een vossenneus verschijnt, koud, fijn als de donkere sneeuw. De neus duwt takjes en bladeren opzij. Dan volgen de ogen en er verschijnen precieze sporen in de sneeuw. Is het een schaduw, verschijnt er een slank lichaam, dat langzaam duidelijk wordt? Het donkere groen opent zich en de man ziet de ogen, glanzend, geconcentreerd. De vos komt met een eigen doel. En dan is hij binnen het hoofd van de man: echt, met een scherpe hete stank. Door het raam nog steeds geen ster. De klok tikt. De bladzijde wordt afgedrukt._Dit is Ted Hughes' beschrijving van hoe een gedicht ontstaat. Het gedicht komt als een vos vanuit het duister. De dichter moet alleen zijn, wachten, observeren, klaar zijn om de vos te ontvangen. En dan is hij er, geheimzinnig, plotseling.
_The Thought-Fox
I imagine this midnight moment's forest:_Something else is alive_Beside the clock's loneliness_And this blank page where my fingers move._Through the window I see no star:_Something more near_Though deeper within darkness_Is entering the loneliness:_Cold, delicately as the dark snow_A fox's nose touches twig, leaf;_Two eyes serve a movement, that now_And again now, and now, and now_Sets neat prints into the snow_Between trees, and warily a lame_Shadow lags by stump and in hollow_Of a body that is bold to come_Across clearings, an eye,_A widening deepening greenness,_Brilliantly, concentratedly,_Coming about its own business_Till, with a sudden sharp hot stink of fox_It enters the dark hole of the head._The window is starless still; the clock ticks,_The page is printed.
=_Discipline
Elke morgen zwem ik tien keer op en neer in het zwembad. Het blijkt dat ik geen ingebouwde teller heb. Na drie keer vraag ik me al af of ik de vierde keer al heb gehad. Ik kan niet automatisch tot vier tellen; dat moet ik bewust doen. Dus tel ik, uiteraard zonder geluid en zonder lipbewegingen, bij elke slag: een, twee, drie, vier en zo verder. Bij de omkering wordt het vijf. Dat moet gedisciplineerd gebeuren, want de gedachten gaan alle kanten uit: de nieuwe Ipad en zijn mogelijkheden, mijn jongere zus, de broers, mensen die ik heb ontmoet, waarover ik heb gedroomd, de taken die me wachten etc._Het tellen krijgt een meditatief effect. Het lijkt op het zogenaamde zazen. En inderdaad: discipline, tellen, elke gedachte vriendelijk terugduwen, tellen._Wie denkt er eigenlijk? Denk ik of denkt het in mij? Maar het zijn wel de gedachten die bij mijn geschiedenis, ervaring, leven horen.
=_Religie en opvoeding
Is er een relatie tussen een religieuze opvoeding en het gedrag van de jeugd? Dit onderzocht S.H.Mousavi Thorshezi. Hij promoveerde bij Prof. Dr. Rink, die veel onderzoek deed naar delinquente jongeren._Je mag veronderstellen dat religieuze ouders meer nadruk leggen op normen dan zogenaamd seculiere ouders en dat zij hun kinderen nadrukkelijker controleren en dat blijkt ook zo, al zijn de verschillen niet groot. Seculiere ouders geven hun kinderen meer vrijheid, meer zelfstandigheid, waardoor zij beter in staat zijn hun eigen gedrag te sturen._Jongeren uit religieuze gezinnen bleken meer geneigd tot aanpassing aan de wetten en regels van de maatschappij. De betrokkenheid van moslimouders op het gezin door middel van opvoeding, leek groter dan die van andere religieuze ouders. Kinderen uit deze gezinnen bleken minder geneigd de grenzen van gewenst maatschappelijk gedrag te overschrijden._Dit is opmerkelijk en lijkt in tegenstelling tot berichten uit de media en de opvattingen van de PVV. Zou een verklaring zijn dat de onderzoeker juist soennitische moslims heeft ondervraagd en dat hij waarschijnlijk aangepaste moslimgezinnen bereid vond mee te werken aan zijn onderzoek? Over groepen afkomstig van het Rifgebergte in Marokko wordt niet geschreven. Als dat zo is, klopt het met de verwachting dat in aangepaste gezinnen met een duidelijke moraal de kinderen minder zullen ontsporen. Zelf veronderstelt Mousavi dat de 'peergroup' van de straat het bij deze kinderen wint van die van de ouders. Heeft dat iets te maken met de controle en de mindere vrijheid, waar door de kinderen 'uitbreken', in tegenstelling tot de kinderen van seculiere ouders?_Overigens blijkt uit een onderzoek van Prof. Jaap Dronkers dat moslimkinderen minder goed presteren op school en dat dat niet komt door hun laaggeschoolde ouders, want kinderen van laaggeschoolde ouders uit Korea, de Filippijnen, China en Vietnam doen het een stuk beter. Dronkers veronderstelt dat het te maken heeft met de minder dominante invloed van religie in de Aziatische landen.
=
_Democratie
_Vrijheid, gelijkheid en solidariteit zijn nog steeds idealen._De vrijheid wordt vandaag vaak verkeerd begrepen: het is dan de vrijheid om zelf rijker te worden. Gelijkheid wordt begrepen als: we zijn allemaal gelijk, ongeacht onze bekwaamheden. Iedereen mag meepraten over bijvoorbeeld onderwijs of kernenergie. Solidariteit wordt door een parlementaire partij zelfs afgewezen onder het motto: naastenliefde is eigenhaat, solidariteit is diefstal.
Helaas kiezen de mensen die bang zijn voor anderen een partij die ze niet kunnen controleren in de hoop dat de leider hun situatie zal verbeteren. Dat de leider misschien, zoals vaak in het verleden gebeurde, alleen maar aan zijn eigen macht denkt en dat zijn paladijnen ook op eigen macht en voordeel uit zijn, wordt veronachtzaamd.
Er zijn verschillende tweedelingen in onze maatschappij: die tussen bezitters en armen en die tussen hoog en laag opgeleiden. Je kunt echter arm zijn en toch hoog opgeleid. Je kunt laag opgeleid zijn en toch rijk. Er zijn laag opgeleiden met een hoge moraal; hoog opgeleiden met een armzalige moraal. Waar vroeger het kerkgenootschap de mensen liet deelnemen aan idealen, daar zijn nu velen losgeslagen, onzeker, per definitie ontevreden en bang voor mensen met andere opvattingen. Ook vroeger was een kwart van de bevolking nauwelijks in staat een verstandige politieke keuze te maken._Sommigen pleiten voor een politieke vaardigheidstest om een redelijke regering te verzekeren; anderen pleiten (weer) voor een verlicht despoot. Toch lijkt de democratie nog steeds de minst slechte staatsvorm. Als grote groepen van de bevolking ontevreden zijn over het beleid, moet er iets gedaan worden, desnoods tegen de zin van 'verstandige' lieden. Als kosmopolitisme niet geaccepteerd wordt door veel mensen, die kiezen voor kortzichtig eigenbelang, moeten we een stap terug nemen. Ontwikkeling lijkt nog steeds op de processie van Echternach.
=_De hel is de ander
Elise G.Lengkeek praatte lang en indringend met Bep Groen, die het kamp Tjideng overleefde, dank zij haar dochtertje, want wie zou anders voor het kind van haar op Flores omgekomen man zorgen? _Het is een gruwelijk, maar zakelijk verteld relaas ('De hel van Tjideng') van al die Nederlandse vrouwen die moesten lijden onder de sadistische kampcommandant Sonei. De ratten knaagden aan de tenen van de vrouwen die moesten slapen onder een aanrecht of in een met vele andere vrouwen en kinderen volgepakte schuur, of die uren in de brandende zon moesten buigen voor de Jap. Velen stierven door honger, ziekte en uitputting._Eén van de gruwen uit het begin van de internering - later was men daar te uitgeput voor - waren de ruzies en wandaden van soortgenoten. Bep kon bijvoorbeeld haar naaimachine niet meenemen. Een andere vrouw had dat gezien en transporteerde het ding. Toen Bep haar bedankte en haar het medegebruik aanbood, zei de vrouw dat ze niet moest denken dat zij de machine uit handen gaf._Hoe dom en wreed kunnen je lotgenoten zijn._Ik moest denken aan de vrouw - in totaal andere omstandigheden! - die tegen een verdrietige bewoonster van een huis dat gesloopt zou worden wegens het aanleggen van een nieuwe weg en die in het zwembad haar plankje 'verloor', zei: 'Ja, plankje kwijt, huisje kwijt.'
=_Geheugen
_Toen de mens het schrift uitvond en op grote schaal ging gebruiken, werd zijn geheugen geëxternaliseerd. Hij kon zijn oogsten administreren, maar ook de verhalen van elkaar noteren. De boekdrukkunst heeft die mogelijkheid enorm vergroot en nu met het virtuele geheugen, dat steeds ruimer voor handen komt en ook steeds goedkoper wordt, zijn de gevolgen onoverzienbaar. Een paar terabite voor enkele euro's!_Dat geeft een mens de kans zijn leven compleet met alle bewegingen digitaal op te slaan. Alles wat hij doet, leest, beleeft wordt vastgelegd. Dank zij de toenemende kunstmatige intelligentie kan de lijn van je leven met behulp van al die gegevens gewoon worden voortgezet, zodat de toekomstige generatie met je kan blijven communiceren, want het computerprogramma kan de te verwachte antwoorden afleiden uit de totale structuur van je gedrag._Welke gevolgen heeft dat voor het collectief bewustzijn, als alles voor altijd wordt vastgelegd, met elkaar wordt verbonden en vervolgens creatief wordt uitgebuit?
_Geheugen 2
_ Pianisten weten het al lang: het geheugen zit in de vingers. 'Ik moest een sonate spelen, maar ik kon me de noten niet herinneren. Zenuwachtig ging ik achter het klavier zitten en legde mijn handen op de toetsen. Mijn vingers begonnen en moeiteloos kwam de hele sonate.'_Natuurlijk heeft die pianist lang geoefend._Het denken is veel meer afhankelijk van de context waarin gedacht wordt, dan men meende. Het geheugen is niet alleen op een voorlopig onbegrijpelijke manier 'opgeslagen' in onze hersenen. Ons lichaam en de omgeving spelen hierbij een belangrijke rol. Hersenen alleen, geïsoleerd, afgesneden van de wereld, zijn betekenisloos._Door de stad lopend weet ik de weg. Het ritme en de melodie die resoneren in mijn lichaam (lippen, tong, mondholte, bijholten, longen, armen, benen) helpen me bij het herinneren van de de volgende regel van het gedicht. Als ik loop komen de regels 'Hoe dickwyl streckt ghy onder 't stappen /Naer 't hof der Staeten stadigh aen / Hem voor een derden voet in 't gaen' (Het gaat over de wandelstok van de oude Oldenbarnevelt, in het gedicht van Vondel.)_De toneelspeler loopt over het toneel en weet zijn tekst weer. De tuinierster weet weer waar ze het dure schepje heeft laten liggen, als ze in de tuin loopt. Hersenen, lichaam en omgeving vormen een dynamisch systeem. Het geheugen is niet gelokaliseerd in de hersenen, maar 'zit' in het hele systeem.
=_Jac. Toes en het Letterenfonds
Stel dat een ballroomdanspaar door de jury niet wordt bekroond en dat ze de rechter inschakelen, omdat ze vinden dat ze onrechtvaardig zijn behandeld. Zou dan niet de rechter zeggen: 'Ja hoor eens, daar ben ik niet voor. De criteria voor een bekroning in de danswereld worden bepaald door danskenners.'_Ja maar, iedereen kan toch genieten van mooie dansen?_Ja maar, is het niet elitair dat die danskenners wel eens even zullen uitmaken wie goed danst? Dat moet gebeuren door het volk. Bij het songfestival worden toch ook de stemmen van 'gewone mensen' meegerekend?_Het Fonds voor de Letteren heeft zijn deskundigen gevraagd een oordeel te geven over de boeken van Jac. Toes. Zij vonden dat zijn werk geen literaire kwaliteit had._Wat literaire kwaliteit is, is niet eenvoudig aan te geven. Je kunt als criteria noemen: origineel taalgebruik, geraffineerde compositie, verrassende motieven en uitwerking, ontroerbaarheid, zeggingskracht, betekenis die verder reikt dan een verhaaltje etc. _Iemand met weinig leeservaring zal sneller verrast worden, of zal minder goed begrijpen waar een roman eigenlijk over gaat. Daarom vraagt het Fonds het oordeel van mensen met een bewezen leeservaring en met het aangetoonde vermogen goede teksten te onderscheiden van slappe teksten._Niemand zal verbaasd zijn dat het geven van een oordeel over kwaliteitswijn verwacht wordt van een vinoloog, ook al mag ieder volhouden dat hij/zij geniet van een eenvoudig wijntje. Ook het oordeel over de kwaliteiten van een voetballer wordt gegund aan iemand die aangetoond heeft te beschikken over een juist oordeel._Moet nu de rechter een literair oordeel geven?_=
Reactie Jac. Toes_Natuurlijk vraag ik niet aan de rechter om uit te maken wat wel of niet literatuur is. Zo'n verzoek zou ik als auteur nooit voor mijn rekening willen nemen. Nee, de inzet van mijn procedure was (en ik citeer maar even uit mijn pleidooi):_"Edelachtbaren, ik pleit niet voor een situatie waarin iedereen die met zijn ene hand een pen kan vasthouden de andere meteen ook maar ophoudt om een schrijfsubsidie in ontvangst te nemen. Er moeten nu eenmaal keuzes gemaakt worden. Alleen zou de toetsing moeten plaatsvinden op basis van helder omschreven en transparant toegepaste criteria die het genre recht doen en die worden gehanteerd door adviseurs met een aantoonbare expertise op het terrein van de misdaadliteratuur. Pas dan kan er een deugdelijk oordeel met een inzichtelijke argumentatie uit de bus komen. Ik verzoek u dan ook om het Fonds op te dragen de aanvraagprocedure voor een werkbeurs ten behoeve van Het Leugenarchief onder de genoemde condities opnieuw te laten doen."_Dat is dus heel wat anders. En om de vergelijking op wijngebied dan maar door te trekken: ik wil dat er in het proefpanel ook experts komen te zitten die een goede witte wijn op waarde kunnen schatten zodat niet steeds de rode wijnen met de prijzen weglopen..._Jac. Toes
-_Poes denkt
De poes ligt opgerold te slapen of te suffen. Als zij de hond van de buren hoort, gaan haar ogen open. Het lijkt of ze denkt: 'Wat zal ik doen?' Dan staat ze rechtovereind op de bank, springt op de grond, loopt naar een stoel waarvan ze weet: leuning, leuning, andere bank, raamkozijn. Nu kijkt ze naar buiten vanwaar het geluid kwam. _Wat een intelligentie was daar allemaal voor nodig: luisteren, interpreteren, een besluit nemen, een weg berekenen, een kijkrichting inschatten en vooral een afweging maken._Maar het gaat verder. Even later is ze uit de kamer verdwenen door de op een kier staande deur, de gang door, naar de keukendeur, want daarin zit een poesenluik. Ik hoor het klepperen. Ze gaat poolshoogte nemen. Waarom? Dat zal ik nooit weten._Weer later, een paar minuten, komt ze de kamer in, springt op de bank, geeft kopjes en gaat liggen, rolt zich op en suft .
-_Gehoorschade
Eindexamenkandidaten wachten niet meer op de uitslag. Er moet ontspannen worden en wel meteen. Ze gaan feesten, met veel alcohol, lawaai en wat niet al._Het is jammer dat ouders kennelijk niet meer bij machte zijn om tegen hun kinderen te zeggen: 'Wacht.'_Niet alleen ouderlijk gezag ontbreekt, ook de scholen zijn hun orde verloren. _Dat reisorganisaties inspelen op het hedonisme is begrijpelijk. Zij krijgen er hun hotelkamers mee vol. Zij organiseren goedkope pret-, lees zuip- en neukreizen naar de Spaanse kust. Maar wie laat zijn zoon of dochter van 17 gaan?_En dan de scholen. Ik hoorde dat een gymnasium in Groningen een feest liet organiseren in de Martinihal, tot 4 uur in de morgen._Catelijn kwam terug van het feest met oorsuizingen. De muziek(?)organisatie had de luidsprekers als gebruikelijk zo hard gezet dat de feestvierders voorzorgen hadden genomen. De moeder van Coby had voor €150(!) iets gekocht voor in haar oren. Catelijn had eenvoudige oropax in haar oren, maar na een tijdje had ze die uitgedaan. Ze bleef, tegen haar zin, vanwege de herrie, tot 4 uur, want dan zou vader haar halen..._Na twee dagen ging ze naar de dokter: ze werd gek van het gefluit in haar oren.
=_Schapen drijven
De schapen springen vooruit, blij dat ze hun vacht kwijt zijn._We laten de schapen nog even lekker eten._De bordercollie zit nog vast. Hij danst van ongedurigheid._Fly loopt veel wedstijden en is supergetraind._De jonge hond mag beginnen. Mike traint de honden._Wat wil hij graag naar de schapen! Wat wil hij graag luisteren!_In de natuur zijn duizenden schapen verspreid over de heuvels. _De hond brengt ze allemaal naar de boerderij._De boer fluit en de hond hoort dat kilometers ver._De hond vindt het fijn om zo bij de schapen te zijn._Hij trekt zich niks aan van geruis, van schoten._Hij luistert alleen naar de fluit._De kinderen helpen bij de demonstratie._Ze komen van alle kanten aan._Mike instrueert de kinderen. Ze vormen in twee rijen een laantje._De schapen moeten door het straatje heen._Kijk de hond loeren, één en al concentratie.
_Geweld 8
_Omgekeerd vissen
Het volk slentert langs de stalletjes met schilderijen. Tientallen kunstenaars, meest aardige, interessante mensen, tonen hun produkten. Ze hebben betaald voor hun plek en hopen iets te verkopen of op zijn minst op enige belangstelling, maar meestal tevergeefs. Het gebrek aan belangstelling is verpletterend en leerzaam. Eén op de vijftien slenteraars kijkt even naar de schilderijen. Sommige vallen op door kleur of eigenaardige vormgeving. De kunstenaars zitten aan het eind van de fair. Het volk is al moegekeken en moegekocht. Om 12 uur komen de vreterijen langs. Veel dikke mensen proppen zich vol. Er is een natuurlijke pauze om een uur of een. _Het is echt verbazingwekkend hoeveel nietsziende of onverschillige ogen langs de schilderijen glijden, schilderijen die met liefde en aandacht zijn gemaakt.
Leerzaam? Ja, want de kunstenaars moeten beseffen dat de belangstelling voor kunst minimaal is, reden waarom de politieke partijen rustig kunnen bezuinigen op kunstsubsidies.
Omgekeerd vissen? De schilderijen zijn de vissen, die wachten op een serieuze hengelaar._Jeroen Boerstra heeft zich ontworsteld aan de situatie. Hij regelt een workshop schilderen met kinderen, schoolverf, afwasborstels aan stokken, kleine bezempjes en trekstokken en verder bakken met verf. Dopen maar. Het doek op de grond en het kind aan het werk. jeroen doet het heel goed. Hij geeft compositie-aanwijzingen, neemt het kind serieus, kiest verschillende technieken en als het doek klaar is, houdt hij het op, vraagt applaus, geeft het kind een hand en dan komt de volgende klant; even vrolijk opgevangen._Accoord, het is een beetje apenkunst, maar de kinderen hebben een vreugdevolle ervaring. Jeroen wordt terecht betaald door de organisatie, want hij vergroot de aantrekkelijkheid van de fair.__Volg de pijlen
_Vanmorgen zag ik in het zwembad 'De Waterborgh' pijlen op de vloer. Op de glazen wand tussen zwembad en douche hing een aanwijzing op mijn naam dat ik de pijlen moest volgen. Onder water ook pijlen. Ik zwem met mijn kop onder water, dankzij een snorkel, zodat ik mijn nek niet hoef in te trekken, en volgde de pijlen. Aan het eind van het bad zweefde, dank zij een blauwe ballon en een gewicht, een papier in het water, met de tekst 'Pinksterbloemen in september'. Dit alles had badmeester Peter bedacht en uitgevoerd._Ja, vandaag is de presentatie.(zie Literatuurlog: IJskoude presentatie nieuwe bundel Remco Ekkers door coen _Handschoenen en sjaals mee, want vandaag wordt Pinksterbloemen in september, de nieuwe bundel van Remco Ekkers gepresenteerd in het Arctic Centre in Groningen. Iedereen is van harte welkom. Terwijl buiten de mussen dood van het dak ..._Literatuurlog - http://coenpeppelenbos.blogspot.com/_Ondertussen is het nu op Spitsbergen dag en nacht licht.
=
_Zorg
Rembrandts tweede vrouw met wie hij niet mocht trouwen volgens het testament van zijn eerste vrouw, had rood haar._Citaat uit 'De schilder en het meisje' van Margriet de Moor:_'Luister eens.'_De bazin, met haar handen onder haar schort haar borsten vasthoudend, boog zich over de toog naar hem toe omdat ze hem iets te zeggen had. Hij had voor een snel glas in zijn eentje plaatsgenomen. De kroeg lag vlak bij het huis waar hij destijds woonde en werkte._'Ja Miep.'_'Die kleine rooie...'_Het had wel even geduurd voor hij begreep dat ze de rijzige Friezin bedoelde, bijna even lang alszelf, met wie hij hier vorige week een glas mede had gedronken._'Ja?'_De bazin trok haar handen tevoorschijn, spreidde ze uit boven de toog en keek hem bloedserieus aan._'Moet je héél goed voor zijn.'_Hij had best kunnen grijnzen en lachen, het mens wist van niets, maar hij had alleen geknikt en 'de kleine rooie' gedacht. Nadat hij betaald had, had hij de bazin een dankbaar glimlachje geschonken, waarom wist hij ook niet._· _De kiezer
_De kiezer heeft altijd gelijk?_Ook als hij/zij een moordenaar kiest als president, een drugscrimineel?_Ook als iemand wordt gekozen die de rijken bevoordeelt en de armen benadeelt?_Iemand die een racist is, een brekebeen, een leugenaar, een wegloper?_-__Bestaan
Als alle mensen dood zijn, bestaat er dan nog zoiets als liefde? Je moet wel nee zeggen, omdat 'liefde' een menselijk begrip is. (Als je in God gelooft, beschouw je hem als een wezen met menselijke eigenschappen als je zegt: God is Liefde.)_Als alle mensen dood zijn, bestaat er dan nog zoiets als een stoel?_Ook nee, want een stoel is alleen een stoel in de waarneming van iemand die geleerd heeft een voorwerp een stoel te noemen._En hout? Hier geldt hetzelfde._Een boom? Idem._Maar er zullen toch dingen blijven zonder waarneming._De maan blijft toch om de aarde draaien, nadat het leven door neutronenbommen is vernietigd? Het ding dat wij maan noemen._Is het een taalkwestie, een kwestie van begrippen?_De natuurkunde leert ons dat alles uiteindelijk bestaat uit trillingen._Alleen in de waarneming krijgen ze een functie, een betekenis._De werkelijkheid zoals die door mensen wordt waargenomen, houdt op te bestaan als er geen mensen meer zijn.
=__Materie of geest
_Wat was er eerder, materie of geest? Is de geest een emergent verschijnsel? Eerst komt het fosfor, dan het denken? _Nieuwe eigenschappen van de materie ontstaan als een aantal moleculen of genen, neuronen, spieren samenwerken en een nieuwe samenhangende en functionele groep vormen. Dat noemen we emergentie. Een eenvoudig voorbeeld is: het vloeibaar zijn van watermoleculen. Eén molecuul is niet vloeibaar._Een ander voorbeeld van emergentie is kleur: individuele atomen hebben geen kleur, maar een aantal atomen is in staat om licht van bepaalde golflengtes te absorberen of terug te kaatsen, waardoor een kleur zichtbaar wordt. _De organisatie van een mierenkolonie is niet af te leiden uit het gedrag van één mier. De verzameling mieren vertoont emergent gedrag._ Een cel in ons lichaam bestaat uit vele biomoleculen. De individuele biomoleculen leven niet, maar de processen tussen al die biomoleculen zorgen ervoor dat de cel leeft. Het geheel is meer dan de som van de delen._ Er bestaan allerlei zelf organiserende processen, zonder centrale controle._Volgens Francis Crick ( met Watson ontdekker van het DNA) is het bewustzijn volledig te verklaren uit de activiteit van zenuwcellen in het brein.
Ik denk dat stof en geest één zijn. (Spinoza: Deus sive Natura)_Stof is gematerialiseerd bewustzijn. Materie is trilling._Maar ik begrijp er niets van. Het blijft een wonder.
=
De schilder en het meisje
Het gaat natuurlijk weer over liefde, of, preciezer, over mededogen. Het meisje gaat van Aarhus naar Amsterdam en daar gaat het fout. Uiteindelijk wordt ze gewurgd op de Dam en duizenden mensen in de zeventiende eeuw kijken naar haar. Ze komt uit het donker._"'Vooruit.'_Het meisje gehoorzaamde. Ze kwam door de zijdeur op de eerste verdieping naar buiten, het schavot op, bij haar bovenarmen vastgehouden door twee cipiers. Ze was gekleed in het extra goed dat men na haar duik in het water uit haar reiskistje had genomen, een rode rok, blauwgrijs onderhemd en een paarsig jak met halflange mouwen. Wel droeg ze nog haar rendierlaarsjes. In die eerste fractie van een seconde zag ze absoluut niet waar ze was. Wie dagenlang binnen heeft gezeten, in het donker en halfdonker, weet zich geen raad met de plotselinge buitenlucht, de zon die neervalt op een plein en op een enorme zwerm knalwitte meeuwen die het licht op hun vleugels weer meenemen tot boven de huizen."
Een hoofdstuk daarvoor heeft Margriet de Moor de schilder Rembrandt laten praten met de apotheker, verfleverancier, over licht en een een oud geworden leerling van Rembrandt laten praten met zijn leerling over de meester van het licht. De schilder is oud en treurig, omdat zijn tweede vrouw gestorven is aan de pest. Het boek gaat over mededogen en de lezer moet dat wel voelen, ook al vertelt de schrijfster bijna lakoniek hoe alles gebeurt.
Uiteindelijk komen de schilder en het meisje bij elkaar. Zij is dan een paar uur dood, nog geen bederf, en hangt aan een paal op het galgenveld, ten prooi aan vogels. De schilder, met krijt, papier, een pennetje en afwasbaar perkament, tekent haar en in zijn tekeningen wordt de kijker en nu ook de lezer diep geraakt en voelt hij hoe alles gaat zoals het gaat en hij stroomt over van liefde voor het leven, hoe wreed ook.
=
_Geweld 7
In een stadion met blauwwitte kuipstoeltjes staan legervoeruigen. Slordig geklede militairen met wapens, op allerlei manieren vastgehouden, slenteren rond, worden plotseling actief en drijven mensen bij of juist uit elkaar. Ze hebben soms brandende sigaretten in hun mond, maar het is niet duidelijk of ook de slachtoffers roken. Zijn er slachtoffers? Er zijn mannen met bebloede plekken op hun gezicht, maar zij roken ook. En soms dragen zij ook een geweer aan de schouder. Er is een oude, kale militair met twee sterren op zijn schouder. Geen uniformjasje, een hemd. Hij loopt te zwaaien met een uzi of zo en hij loopt tussen twee rijen mensen door, die hij soms aanraakt. Een man wordt teruggeschoven of weggeduwd. Hij laat de ene rij zitten. Dan valt alles weer uit elkaar. Mensen worden uit een militaire vrachtauto geladen of juist ingeladen. Een man beweegt met de loop van zijn geweer over de kin, de mond van een andere man, die het laat gebeuren. Heeft hij een keuze? Het gaat eindeloos door. Er is een opstootje en nu wordt er toch echt geweld gebruikt, al zien we nooit bloed vloeien. Het lijkt op een mierennest, maar het verschil is dat niets wordt opgebouwd._Het is een komisch commentaar op het gedoe van militairen, maar de onverschillige of lege uitdrukkingen van de spelers maken het gruwelijk. Je weet immers dat op allerlei plaatsen op de wereld het zo toegaat, maar dan met marteling en dood._(Een videofilm van Aernout Mik in de Kunsthalle te Emden)
_Geweld 6
_Michael Servet (1511- 1553) was een Spaanse arts en theoloog._Hij aanvaardde de christelijke leer van de drieëenheid niet: hij zag Jezus als een voorbeeldig mens en de Heilige Geest als een kracht, maar hij ging zo ver in zijn kritiek op het standpunt van de kerk dat hij de drievoudigheid openlijk vergeleek met een monster met drie koppen. De Islam beschuldigde het Christendom al lang van tritheïsme, maar de christenen hielden vol: er is één God, maar er zijn drie Personen, de Vader, de Zoon en de H.Geest. Je kunt deze drie opvatten als respectievelijk de initiator, het woord en de band tussen deze twee, de liefde. _Overigens verwierp hij ook de kinderdoop en Calvijns opvatting dat rechtvaardiging uitsluitend mogelijk zou zijn door geloof en niet door goede werken. Calvijn kon deze kritiek niet verwerken. De steile geleerde en geloofshervormer vond Servet arrogant en beloofde hem te zullen laten ombrengen. 'Wanneer hij hier komt, als mijn gezag ook maar iets waard is, zal ik niet toestaan dat hij levend vertrekt.'_Servet was zo onverstandig op zondag 13 augustus 1553 in Genève een dienst bij te wonen in de de Madeleine-Kerk, die door Calvijn werd geleid. Daar werd hij herkend en gevangengenomen. Servet mocht kiezen: òf hij werd uitgeleverd aan de katholieken in Vienne of hij zou in het protestante Genève worden berecht. Berecht? Ja, het kwam tot een rechtszaak bij de Raad van Genève, een wereldlijke rechtbank.De Spaanse theoloog dacht dat hij bij de hervormers in christelijker handen was, maar hij werd tot ketter verklaard en vervolgens veroordeeld tot de brandstapel. Calvijn zocht hem op in de gevangenis; hij slaagde er echter niet in zijn vijand tot 'de juiste gedachten' te brengen. Servet werd levend verbrand, met een exemplaar van zijn "Restitutio Christianismi". De terechtstelling duurde lang, omdat de amateuristische beul zijn vak niet beheerste. _Het gedrag van Calvijn wordt tot in onze dagen verdoezeld of verdedigd.
=_Poëzie altijd
Zolang er mensen zijn die bewust zijn en die zich verwonderen over de wereld en gevoel hebben voor taal, zal er poëzie zijn, in welke vorm dan ook._Zal het podium-poëzie zijn, internet-poëzie of geschreven en gedrukt op papier? Alle vormen zullen bestaan._Als men klaagt over het geringe aantal aanschaffingen van dichtbundels, moet men toch ook vermelden dat festivals druk en enthousiast worden bezocht. De aandacht voor het orale karakter van gedichten, de belangstelling voor de muzikale aspecten is niet minder waard dan de concentratie van een lezer op de gedrukte tekst. Russische (bijvoorbeeld Jevtoesjenko) en Amerikaanse dichters wisten stadions vol publiek te begeesteren._Er is digitale poëzie in verschillende vormen en kwaliteiten. Internet en blogs hebben het mogelijk gemaakt dat iedereen de teksten die zij/hij als poëzie beschouwt op het net zet en anderen reageren daar dan op. Nu blijkt hoe populair het is om je gedachten en gevoelens te verwoorden en te delen. Er zijn honderden sites met gedichten in alle denkbare vormen en kwaliteiten. Alle ontwikkelingsstadia blijken nog te bestaan._Een nieuwe vorm is het bewegende gedicht. Bij Tonnus Oosterhoff vinden we ook nog zijn stem. Het ritme van de stem zien we terug in komende en gaande tekst. De dichter/regisseur bepaalt het tempo. Van interactiviteit is hier dus geen sprake._Het handschrift loopt soms over in tekeningen. De dichter is een begaafd tekenaar, die zijn bekwaamheid bewust reduceert. Tonnus is een individualist; de lezer/kijker heeft hem maar te volgen. Hij was niet de eerste die zich met bewegende tekst op de computer manifesteerde, maar wel een interessante bewerker van de mogelijkheden. Op www.digidicht.nl vind je allerlei navolgers, naïeve en geavanceerde. Vaak heb ik het gevoel dat ik naar filmpjes kijk, knappe en soms ontroerende animaties, maar de aardigste hebben weinig meer te maken met wat we gedichten noemen. En wat geeft dat?
=_Pinksterbloemen in september___Op 4 juni a.s. 16.30 uur is de presentatie van mijn nieuwe bundel 'Pinksterbloemen in september'_in het Arctisch Centrum, Astraat, 9718 Groningen (070 -3484979) in Groningen, in het bijzijn van de hoogleraar-directeur Louwrens Hacquebord.
Op Spitsbergen komt de volle lente pas in september, een wonderlijke aanblik. Het is ook een metafoor als je kijkt naar de leeftijd van de dichter. De muze houdt zich niet aan seizoenen of jaren. Begin en einde lijken op elkaar. Hoe weinig begrijpen we van onze werkelijkheid? Het is alsof we gestuurd worden door wie of wat?_De dichter kijkt verbaasd om zich heen._Af en toe lijkt het of we zelf richting en betekenis kunnen geven aan wat we bewerkstelligen of aan wat ons overkomt, maar in feite groeien we min of meer bewust mee met de wereld om ons heen. Het gedicht ontstaat 'zoals een vloedgolf uit een beweging gelicht'._Het groeit tot een geheel, eerst open, uiteindelijk dicht.
=_Heilige Bessie__Ze zitten aan weerszijden van een tafeltje met allerlei muziekrommel, Koen de Sutter en Jan Decleir, en ze doen met zijn tweeën alle stemmen van 'Onder het melkwoud' Van Dylan Thomas. _Als 16- of 17-jarige scholier zag ik de voorstelling in de Amsterdamse schouwburg in de regie van Han Bentz van den Berg. Ik herinner me een blauw-wit-zwart decor en ik was voorgoed ontroerd door het zingen van Polly ('Maar kleine Willy Wee / die nam mij op zijn knie / o, de man voor mij is kleine Willy Wee.')_Dylan Thomas schreef Under Milk Wood als een Play for Voices, een hoorspel voor 64 stemmen._In 1957 werd het bewerkt tot een toneelstuk dat een groot succes werd. De vorm was nieuw, maar vooral het ontbreken van moraal, de liefdevolle beschrijving zonder waardeoordeel van de inwoners van het stadje of dorp aan zee, van hun gedrag en hun fantasieën. Was de expliciete aandacht voor sexualiteit ook nieuw? Het stuk ging over liefde en dood, over het voorbijgaan van de tijd en dat is van alle tijden._Hugo Claus schreef in 1957, 27 jaar oud, een zo getrouw mogelijke vertaling in even plastische en klankrijke taal als Thomas. _Tijdens de voorstelling die ik afgelopen zaterdag zag in Groningen hadden beide spelers veel plezier in het elkaar uitdagen met primitieve muziekinstrumenten, maar beiden lieten de subtiliteiten van de tekst goed horen, zodat nuances die je al lezend kunnen ontgaan, helder oplichtten. Zo zag ik nu pas goed Bessie Groothoofd._'In haar nest van stro in een vliering van de Zoutmeerhoeve, alleen tot zij sterft, snorkt laag en bars Bessie Groothoofd, stalmeid, geboren in het armenhuis en ruikend naar de koeienstal. Zij plukt een tuiltje madeliefjes in het Zondagsveld om die op het graf van Gomer Owen te leggen, die haar eens kuste bij de koestal, toen zij niet keek en die haar nooit meer gekust heeft, hoewel zij de hele tijd keek.'_Even verder in de tijd komt Dylan Thomas op haar terug - een herhalingstechniek die in het hele spel effectief wordt gebruikt - via Eli Jenkens, de dominee-dichter: 'Verwekt in het Melkwoud, geboren in een schuur, in papier gewikkeld en op een drempel achtergelaten. Met een groot hoofd en een basstem groeide zij op in het donker tot de langgestorven Gomer Owen haar kuste toen zij niet keek, om een weddenschap. Nu in het licht, werkt zij, zingt zij, melkt zij, zegt zij de zoete namen der koeien en slaapt zij.' _En de eerste stem vervolgt: 'Tot de nacht haar ziel uitzuigt en de lucht inspuwt. In het levenslange licht van haar liefde melkt heilige Bessie de tedere koeien met hun ogen als meren, terwijl de schemering traag meevloeit over weide, zee en stad.'
=_Oude metaforen vs nieuwe
Waar komen we vandaan? Als we de moderne natuurkunde mogen geloven is alles begonnen vanuit een punt van oneindige dichtheid, zonder ruimte of tijd, dat uiteen is gespat en sindsdien in de oneindige ruimte uiteengaat tot het weer ineentrekt, als een eeuwige ademhaling. Nu gebruik ik al metaforen._Het is opmerkelijk dat Beatrice aan Dante (in Paradijs XXIX) uitlegt hoe God, die zij voorstelt als een stralend Punt 'waar elk waar en elk wanneer samenvallen', alles geschapen heeft._'Het was niet om aan haar (! sic) eigen goedheid nog iets toe te voegen (wat immers onmogelijk is), maar om de afstraling van haar schittering te kunnen laten zeggen: 'Ik besta', dat de eeuwige Liefde zich in haar tijdeloze en ruimteloze eeuwigheid door een spontane wilsdaad opende in een veelheid van nieuwe liefdes. Toch lag Zij vóór die daad niet als verlamd terneer, want toen Gods geest over deze wateren zweefde, bestond er noch een vroeger noch een later. Vorm en stof, zowel verbonden als zuiver, ontsprongen aan Gods geest zoals drie pijlen aan een driepezige boog, en kwamen tot een bestaan dat volmaakt was._(Frans van Dooren, de vertaler, geeft in een voetnoot: 'Met de 'drie pijlen van de driepezige boog' worden de zuivere vorm (natura angelica), de zuiver materie (natura corporea) en de versmelting van die twee (natura humana) bedoeld.)_En zoals een lichtstraal in glas, amber of kristal zo sterk doorschijnt dat er geen tijdsruimte ligt tussen het moment waarop hij komt en dat waarop hij er een geheel mee vormt, zo drong die drievoudige uitstraling van God overal tegelijk en zonder onderscheid van begin of einde in zijn schepping door. Mét de wezenheden werd hun orde en structuur geschapen.'
=_Oppervlakken
Petra Rudolf ( http://www.surfacesthinfilms.fmns.rug.nl/) is hoogleraar fysica aan de RUG en houdt zich nu bezig met oppervlakken. Zij vertelt: Je zoekt iets en vindt iets anders. Ja, serendipiteit. Je praat en praat op een vergadering in de middag. Een vergadering met senior-medewerkers en postdocs. Dit hebben we nu en wat kunnen we daarmee? En aan het eind van de middag heb je het begrepen en dat voelt zo fantastisch! Je weet dat wij in deze groep nu de enige mensen zijn op de wereld die dit probleem begrijpen en er een oplossing voor hebben gevonden._Je kunt wetenschap bedrijven door metaforen te zien. Hoe electronen bewegen... Soms als mensen in een drukke straat, soms als een massa die langs Amsterdammertjes moeten laveren, soms als mensen in een stadion die een 'wave' maken. Dat laatste kun je gebruiken om iets te doen met supergeleiding._Hoe kleeft de gekko aan de wand? Hoe kan dat grote lichaam blijven hangen aan die pootjes? Dat komt omdat de plooien in zijn oppervlak weer bestaan uit vele vertakkingen, waarin weer vele staafjes zitten. Dat levert een enorm oppervlak op. Dat kunnen we namaken met koolstofstaafjes die hechten aan glas. En zo kunnen we steigers maken die bedekt zijn met een soort kleefband dat je aan het plafond kunt hechten. Dat scheelt uren opbouwwerk._Andersom kan ook. Waarom rolt een druppel van een rozenblad? Omdat op het oppervlak allemaal puntjes zitten, die geen houvast geven. De druppel rolt er eenvoudig af. Zo kunnen we verf maken met onzichtbare puntjes, waardoor vuil zich niet hecht, waardoor het schilderwerk lang schoon blijft._Je kunt op ijs schaatsen omdat de bovenste moleculen water zijn en dat laat glijden. Noordpoolonderzoekers kwamen om, omdat ze niet door hadden dat beneden 40 graden celsius dat bovenste laagje niet smelt en het zo stroef i s als zand. Ze konden eenvoudig niet snel genoeg terugkomen.
=
_Eindrijm
Nooit zeg ik tegen kinderen dat ze niet mogen rijmen, laat staan dat ik het ze zou verbieden. Eerst leg ik uit dar er verschillende soorten rijm zijn: beginrijm, klinkerrijm, middenrijm, eindrijm. Jullie kennen het: Leentje leerde Lotje lopen... of Bakker Best bakt best brood._Goudvinken zijn heel klein, maar ze kunnen adem halen, voedsel zoeken ..._Eindrijm kan heel leuk zijn als het je verrast. Annie M.G.Schmidt kon het heel goed, maar er zijn ook zogenaamde beroepsdichters die er een dreun van maken, waar door het rijm lijkt op het voorspelbare belletje aan het eind van een regel bij een ouderwetse schrijfmachine._Jullie mogen best een gedicht maken met eindrijm, maar je moet oppassen voor rijmdwang. Bijvoorbeeld: Het is buiten heel warm / en hij had maar één arm. Huis, muis en pluis kennen we al. Eindrijm mag, maar doe het een beetje origineel en ... het hoeft niet. _(Het is dus niet juist, zoals iemand mij zei dat de heer Rawie mij kapitttelde omdat ik rijm in een klas verboden zou hebben. Hij moet iemand anders hebben bedoeld. Ik heb wel eens van een dichter gehoord, die zo moe werd van die zouteloze rijmpjes, dat hij een groep kinderen verbood eindrijm te gebruiken, maar dat gaat mij te ver.)
=_Misstappen op een vlinder__In 1953 verscheen de verhalenbundel 'The golden apples of the sun' van Ray Douglas Bradbury, een erkend grootmeester van het korte fantastische verhaal. Eén van de verhalen heet 'A sound of thunder' en het gaat over een man die tegen betaling van een enorm bedrag op safari gaat in het verleden, in de tijd van de dinosaurussen. De reis wordt verzorgd door de N.V. Tijd-safari. Vòòr hij in de tijdmachine stapt, bedenkt de man hoe gelukkig het is dat de presidentsverkiezingen de dag ervoor gewonnen zijn door de humane kandidaat en niet door de militarist, anders had hij via de machine moeten vluchten. Tijdens de reis krijgt de man - Eckels - nauwkeurige instructies. het verleden mag niet verstoord worden. Daarom heeft het reisbureau een anto-zwaartekracht pad aangelegd dat vijftien centimeter boven de aarde hangt. Het pad mag niet verlaten worden. De reisleider legt uit dat één per ongeluk gedode muis de wereldorde kan verstoren, want met die ene muis dood je alle nakomelingen. Zoveel ongeboren muizen verschuiven ook het lot van hun vijanden. Uiteindelijk zou dat het leven kunnen kosten van een holenmens, die in de loop van duizenden jaren een toekomstig volk vertegenwoordigt. De reisleider heeft dan ook nauwkeurig het te doden dier op een eerdere reis gevolgd. Hij noteert de exacte tijd van een dodelijk ongeluk dat het dier overkomt en merkt het dier met een verfbom. Hij zorgt er voor dat de safari twee minuten vóór het ongeluk ter plaatse is. Zo worden alleen dieren zonder toekomst gedood. 'Maar', vraagt Eckels, 'toen je vanochtend teruggekomen bent, moet je hier op ons, op onze safari zijn gestuit. Hoe is het afgelopen?' Het antwoord luidt: 'Dat zou een paradox zijn. Zoiets staat de Tijd niet toe - dat een mens zichzelf tegenkomt.'_Tijdens de jacht stapt Eckels, geschrokken van een enorme Tyrannosaurus rex, van het pad en vermorzelt zonder dat hij het in de gaten heeft, een vlinder. Verder gaat alles zoals voorzien was. Teruggekomen voelt Eckels dat er iets veranderd is, hoewel hij niet kan zien wat. Dan ziet hij dat het bord van het reisbureau is veranderd; er staat 'N.V. Teitsefarie'. Hij vindt in de modder van zijn laarzen de vlinder en vraagt bevend wie gister de presidentsverkiezing heeft gewonnen. De militarist.
_Wie het werk van Gerrit Kouwenaar kent, weet dat het paradoxale karakter van dit verhaal en het motief tijd hem zouden fascineren, als hij het verhaal zou lezen. Welnu, Kouwenaar heeft het gelezen en hij schreef:
_Achtergelaten landschap_Ook je landschap werd oud, zelfs_het geluk oneetbaar te zijn_is verteerd_ooit stapte je mis op een vlinder_en wat gebeurde gebeurde, thuis viel_een engel je naam uit en je mond _kwam over je lippen, inktvlek_en wikke over en over_thuis van de jacht, erg oude_aarde aan je lichaam, stond je _in je muur als een raam
=__Dode eend
_Ooit schreef ik een gedicht naar aanleiding van een schilderij van Carl Schuch, dat ik zag in Keulen of Berlijn. Nu zag ik het tot mijn verbazing in het Staatsmuseum in Schwerin. Gelukkig bleek uit de tekst dat dit schilderij één van vijf varianten was._(http://www.reproarte.com/Kunstwerke/Carl_Schuch/Stillleben+mit+toter+Ente/9985.html)._Ik dacht dat het gedicht in een bundel stond en omdat ik op reis een extra harde schijf meeneem met alle gedichten, zocht ik het op. Maar nee, het was niet te vinden. Had ik het dan nooit op mijn computer gezet? Het was misschien wel 20 jaar geleden. Zou ik het nog ergens op papier hebben? Dat moet ik thuis uitzoeken._Zou ik het kunnen reconstrueren? Nee, dit is nieuw. Ik ben benieuwd of het lijkt op de oude versie.
_Dode eend 2
_Zijn kop zo dood dat hij bijna uitvloeit_maar niet op weg naar de koperen pot_met wit geëmailleerde binnenkant.
_Het wit dat rijmt met de smalle ring_om zijn hals, verstikkend, met de vlekken_van de vleugel, die vreemd gevouwen is.
_Ook de staart is wit. Het ziet er niet naar uit_dat de eend geplukt gaat worden_dat zijn blote lijf gevouwen wordt in de pot.
_Hij wordt zo vaak geschilderd dat hij_alleen in verf nog consumeerbaar is._-_Dode eend 1
_Hij is zo dood dat zijn kop_in de pot past, zijn snavel_vloeit weg in de schaduw.
_Hij lijkt op een dode hond_met kleurige veren_die wegvloeien in oud hout.
_De vleugels bijna al los_van zijn rug, de keelband_een ring van weggewerkt wit.
=
_Linde
Hoe over het groene gras_vind ik de weg naar Linde?
_O alles te hervinden_aan het einde van de dag.
=__Weerloze waarde
_De DDR-communisten hebben veel van waarde waardeloos gemaakt. Nog steeds zie je in het oosten van Duitsland verwaarloosde gebouwen. Na '45 werden landgoederen onteigend, maar waartoe? Je kunt je een standpunt voorstellen dat accoord gaat met het onteigenen van grote rijkdommen van individuen, op grond van erfelijke rechten. Maar als je dan een landgoed wil terug (?) geven aan het volk... doe er dan ook wat mee. Ook in Neustrelitz, waar het slot van de hertogen von Mecklenburg-Strelitz verdwenen is en waar nu een poging wordt gedaan om het verleden te doen herleven middels een Sissi-achtig (Königin Luise von Preußen als filmster) spektakel zie je treurige tegenstellingen. De oude residentie wordt middels steigers en stellingen met grote foto's van de oorspronkelijke gebouwen en een neptoren als decor van een voorstelling klaar gemaakt, maar vlak daarachter liggen oorspronkelijke bijgebouwen, dichtgespijkerd, ruïneus._In een dorp als Ankershagen ligt een slot, waar een school werd gevestigd, maar de school heeft een moderne behuizing gekregen en het slot is aan het verkankeren. O ja, er is te veel en het is niet te betalen. Misschien moet je wat kapot is, afbreken, opruimen._Waar het me om gaat is de vraag: hoe komt het toch dat communisten zo weinig oog hebben voor schoonheid. Waarom zijn de flats, ook op het platteland waar ruimte genoeg is, zo lelijk. Waarom was toen alles zo lelijk?_=_Ankershagen
In Ankershagen woonde de kleine Schliemann met zijn zussen, broers, met vader, die een bij een dominee niet passende levenswandel had en zijn moeder, die stierf toen Heinrich negen jaar was. Hij speelde daar op het platteland met een vriendinnetje, met wie hij later zou trouwen en dan zouden ze samen de schat van Priamos uit Troje opgraven. Het huwelijk ging niet door, want toen Heinrich eenmaal geld genoeg had om haar te trouwen, stuurde hij een huwelijksaanzoek vanuit Petersburg, maar ze bleek enkele weken daarvoor getrouwd te zijn met een man uit de buurt. Heinrich bleef haar zijn levenlang brieven sturen en toen hij rijk geworden was, steunde hij haar financieel en liet na zijn dood een aanzienlijke som aan haar na, al kregen zijn zussen het tienvoudige._Heinrich wist dus al jong wat zijn ideaal was. Hij nodigde de vriendin later uit naar Athene te komen en ook naar Troje en ze hebben elkaar daar inderdaad eindelijk weer ontmoet. _Als jongen van tien moest hij na de dood van zijn moeder bij een oom wonen, maar dat pakte goed uit. Hij ging naar het gymnasium in Neustrelitz, maar na drie maanden werd zijn vader ontslagen en kon hij het geld niet betalen voor zijn opleiding. Heinrich verhuisde naar de Realschule en mocht meteen naar klas twee. Hij was intelligent en leergierig. Hij leerde zichzelf 22 talen. Vanuit Hamburg, waar hij werkte bij een handelsfirma, zou hij naar Venezuela, maar het schip verging bij Texel. Hij kwam als schipbreukeling in Amsterdam, leerde daar snel Russisch en werd als zaakwaarnemer naar Petersburg gestuurd. Daar ontwikkelde hij zich tot een succesvol, en vermoed ik, niet al te gewetensvol zakenman. Hij werd schatrijk door handel tijdens de Krimoorlog en later in Californië met de goudhandel. _Als multimiljonair kwam de oude wens weer boven en hij werd een zeer succesvol archeoloog, kreeg eredoctoraten, maar zijn levenlang betreurde hij zijn niet-wetenschappelijke opleiding._Bedenk dat als hij het gymnasium had voltooid en de universiteit, dan zou hij een gerespecteerd geleerde geworden zijn, maar had hij nooit het geld gekregen om Troje bloot te leggen._In de bundel 'Vreemd lezen' staat het gedicht:
_Troje
_De jongens stonden midden in het museum_te luisteren naar hun mooie juf_die opgewekt vertelde over_de zogenaamde goudschat van Priamos.
_Ze deed de kleine Schliemann na:_'Maar pappa, als er zùlke muren waren_moet er nog iets te vinden zijn!'
_Een kleine jongen droomde weg_en dacht: 'Waar zal ik graven_als alle schatten al gevonden zijn?'
_In Ankershagen stond ik in de jongenskamer van de pastorie en zag het uitzicht van Heinrich._Op het grasveld voor het huis stond een groot houten paard en dat leek op de tekening van Marije Tolman bij het gedicht in de bundel.
=_Speck - Boek_Als je in Speck (zandrug) bent kun je naar Boek (beuk) lopen. (Boeken komen van beuken.) Je kunt ook fietsen en dat gebeurt hier door tientallen paren, die net als de eenden achter elkaar gaan. Met de auto is het ruim dertig kilometer verder, want je moet rond het meer Müritz rijden. In Boek vind je weer verwaarloosde barakken van VoPo's en opgeknapte DDR-huizen. Het zogenaamde Gutshaus, een oud herenhuis, herbergt onder andere een museumpje met tinnen soldaatjes. Verder zier het er binnen uit als een sobere imitatie van een westerse toeristenplek. Het personeel is vriendelijk, maar als ik om koffie vraag zegt de 'waardin': 'Zullen we even wachten? Is dat uw vrouw, die daar aankomt?'_We liepen een beetje rond, vonden een baksteen kerkje uit de 19de eeuw, waarin een vrouw wachtte op bezoekers. Tegen de muren hingen tekeningen en aquarellen van bomen, planten, vogels en huizen. Verderop ging de betonweg over in zand. Het was duidelijk: naar Speck moest je lopen._Een andere weg leidde naar een Beobachtungsstelle aan het water: een schitterend uitzicht op het meer, maar behalve wat eenden en in de verte de onvermijdelijke zwanen geen vogel te zien._Aan het eind van de weg woonde iemand die velgen verzamelde, van auto's. Hij had ze tegen zijn hek gebonden, tientallen. De voormalige ruimte voor soldaten was dichtgetimmerd en verwaarloosd. De velgenman had heel veel houtblokken gemaakt voor de kachel. Ze lagen in grote hopen naast het huis._Op de terugweg liep een jonge vrouw met een hoofddoek, niet islamietisch. Later zagen we haar kijken naar de bustijden: een maal per dag heen en terug. Ik wilde haar vragen of ze mee wilde rijden naar Waren, maar ik zag haar pas weer in Waren zelf. Wij hadden asperges gekocht en de bus was kennelijk bijna net zo snel als de auto. ('Ik heb een adresje in Rechlin waar je heerlijke asperges kunt kopen.')_reageer
=_Müritz ___Het Müritz-natuurgebied was in de DDR-tijd grotendeels Sperrgebiet. Bij Speck kun je nu wel komen, maar de weg loopt dood. Er staat een vervallen slot van de 19de eeuw - nu in het bezit van een projectontwikkelaar, die er (nog?) geen brood in ziet. Er staan grote huizen die weer bewoond zijn door mensen die een deel of een bouwwerk in de tuin aanbieden als Ferienwohnung. Vanuit het dorp, met nu 70 inwoners, kun je wandelen in de bossen en rondom de meren. In de tijd van de nazi's werd het gebied verwaarloosd. De communisten maakten er een persoonlijk vakantieoord van, maar ook de grenswachten mochten hier de nodige ontspanning opdoen. De minister-president, Willi Stosh, liet een vakantiewoning bouwen midden in een natuurgebied, met een groot jachtterrein. Dat was illegaal, maar de bevolking was niet op de hoogte en de partij liet het gaan. Hij ontving daar gasten, ook uit het westen, om te jagen._Je kunt hier visarenden zien. Je kunt ze zelfs zien broeden, bovenop hoogspanningsmasten. In een informatiecentrum staat een groot tv-scherm, waarop je het paar ziet broeden. Af en toe vliegt man of vrouw weg. Er liggen drie eieren in het nest en er is genoeg vis in de meren om de jongen te voeden. In de winter trekken ze naar Niger in Afrika. Ze vliegen over Dresden, de Alpen, Sardinië, Algiers, de Sahara. Behalve deze roofvogels zie je de rode wauw, de kiekendief. Een andere grote vogel is de kraanvogel. Kleintjes zijn de rietgors, de karekiet, de kwikstaart, zwartkop. Je hoort de specht, de koekkoek. Het is al met al een groot lenteconcert.

=_Schwerin
_Het is al 21 jaar geleden, maar in Wittenburg, onder Schwerin, zijn de sporen van de DDR nog duidelijk zichtbaar. Ja wel, er is veel opgeknapt; het gemeentehuis heeft een nieuwe koperen daklijst, maar bij de kerk staat een bouwval te koop en de straten zijn miserabel geplaveid met oude kinderkopjes. Over dat laatste kun je zeggen: dat is zo gelaten vanwege de antieke uitstraling en om het verkeer af te remmen, maar er zitten net iets te veel gaten in. Ook de sfeer in de straten is voor een belangrijk deel nog die van meer dan 20 jaar terug. Het is zaterdagmiddag en uitgestorven. Geen winkel is open; de straten zijn leeg. Dat is in veel steden in Duitsland zo, maar hier is het wel heel leeg. In een iets grotere stad als Parchim, verderop, is er in ieder geval een plein met een ijssalon en een terras waar mensen koffie drinken of coupes ijs eten._Het platteland op weg naar het stadje lijkt ook van vóor de Wende. Dat heeft vele voordelen: het is leeg en ruim en stil en er is dus plaats voor de natuur, al weet ik niet of er ook veel landbouwgif is gebruikt. Nu wordt het Wendland gepromoot vanwege de rust en de mooie fietsroutes. Een folder over Lewitz ( dat is een oud Wendisch woord, 'lowit', en dat betekent jachtgebied. Lang voor de DDR, lang voor Duitsland, lang voor de Germanen, lang voor de mensen dit gebied bewoonden, ging hier een gletscher overheen en zorgde voor glooiingen. Nu zien we reliëf en groene hellingen tegen bosgebieden._Het museum in Schwerin trok vòòr die Wende meer bezoekers. Schwerin was ook in DDR-tijd een geliefde toeristenplaats, al waren de bezoekers dan vooral mensen uit het Oostblok, die immers niet naar een museum in Amsterdam of Berlijn konden. Ze hadden hun eigen Hollandse meesters in hun Staatsmuseum. Bovendien was het pedagogisch klimaat in de DDR veel beter voor de kunst: schoolklassen trokken in grote getale naar het museum. Nu komen er nog wel wat mensen, maar de kaartverkoper klaagt over een gebrekkige marketing en eerlijk gezegd ziet het museum er tegenover het 'gouden slot' niet erg aantrekkelijk uit. De verzameling schilderijen is indrukwekkend. De hertogen van Mecklenburg hebben één van de beste verzamelingen van Hollandse en Vlaamse schilderijen van de 17de en 18de eeuw bij elkaar gebracht: Rubens, Rembrandt, Jan Brueghel de Oude en Frans Hals. De Poortbewaker van Carel Fabritius is heel bijzonder. Dan vinden we nog Gerard Dou en Paulus Potter, Pieter Claesz, Willem Claesz Heda._Van de moderne kunst is er veel te zien van Duchamp en Spoerri, maar de bezoekers van Schwerin lopen bijna allemaal om het slot, dat in de 19de eeuw werd omgebouwd tot een kasteel zoals in Chambord aan de Loire. De pronkkamers geven de krankzinnige rijkdom van de hertogen goed weer. Ik kijk er altijd met gemengde gevoelens naar: hoeveel armoede werd er geleden door de mensen die deze rijkdom moesten opbrengen? Het ging maar om hertogen, al was één van hen ook koning van Zweden._In 1358 werd Schwerin een deel van het hertogdom Mecklenburg. Voortaan zouden hier de hertogen zetelen. Rond 1500 werd de bouw van het kasteel van Schwerin begonnen. _Toen de Duitse deelstaat Mecklenburg-Voor-Pommeren in 1990 werd gevestigd, werd Schwerin wederom de hoofdstad.
=_De culturele woestijn
Schrikbarend is de uitkomst van een enquête: acteurs verdienen gemiddeld beneden modaal. Ze zijn afhankelijk van een partner of moeten bijklussen in de reclame._Een actrice als Halina Reijn die met haar spel veel mensen diep heeft geraakt, een actrice van wie je zou zeggen dat ze beroemd is en dus (?) in welstand kan leven, een actrice die avond aan avond topprestaties levert, vaker en langduriger dan voetballers of tennissers, verdient de helft van het salaris van haar fysiotherapeut._De markt bepaalt de verdiensten. _En nu hoor ik mensen zeggen: dat is in orde. Ze hoeven toch geen toneel te spelen? Ze kunnen toch loodgieter worden of verhuizer, noem maar op? Als mensen niet meer willen betalen voor een toneelvoorstelling, moet je iets anders gaan doen. Ga spelen in populaire films!_'Was het in Shakespeares tijd beter?', vraagt een enkeling, die een beetje op de hoogte is. Nee. 'Nou, wat zeur je dan?'_De vooruitzichten zijn somber, want bijna alle partijen willen op cultuur bezuinigen._Opvoeden is uit. Onze politici durven het volk niet meer te leiden. Als onderwijs nog een beetje gesteund wordt, is het omdat men beseft dat kennis verkocht kan worden._De verschraling van het culturele landschap is op korte termijn economisch niet zichtbaar en dus laten onze politici toe dat de woestijn groeit.
=
_Confrontatie _ _Zij zit in een lange blauwe jurk_op de houten stoel, weggeschoven_van de tafel en kijkt blank_voor zich uit in de ogen_van een bezoeker die het aandurft_zonder te slikken, zonder zichtbare_adem, ogen open, tot de bezoeker _het niet meer uithoudt en opstaat.
_Even sluit ze haar ogen_masseert haar slapen._Maar dan gaat een oude vriend_onverwacht zitten en kijkt_en haar tranen beginnen te stromen.
-
_Triomf van de geest
Twee dames komen 's morgens aan bij de woonplek van Sam. De nachtwacht ziet ze komen. Is Sam al wakker? Hoe wordt hij wakker? Hoe kun je dat zien? Hij heeft zijn ogen open, maar hij is doof en blind. Hoe weet hij dat de helpers komen? Hij voelt de trillingen en communiceert via het gevoel in zijn wang. De helpers beheersen een vingeralfabet. Hij leert op die manier alles, dank zij alle helpers. Nu studeert hij Spaans en Rechten. Stel je even voor: Helen Keller was ook doof en blind, maar zij kon lopen, alles voelen. _Als de nachtwacht is vertrokken, wordt Sam gewassen en gevoed. Alle verzorgers zijn onder de indruk van zijn intelligentie, zijn humor en zijn wil om te leven. Jaren geleden werd al gesproken over de kwaliteit van zijn leven. Moest hij niet van de continue beademing afgehaald? Toen hij zestien was, moest hij zelf beslissen. Nu is hij vijfentwintig en hij geeft de kwaliteit van zijn leven een 9,4. _Wat Sam duidelijk maakt, is het belang van hulp, maar vooral de kracht van de wil en het bewustzijn.
=__Joke J. Hermsen schreef 'Stil de tijd. Pleidooi voor een langzame toekomst'._De negende druk is inmiddels verschenen. Kennelijk voorziet het boek in een behoefte._Haar boek staat niet alleen. Zie de volgende advertentie bij BolCom: 'Hét boek voor deze tijd! "Slow, een wereldwijde revolutie"_In dit boek signaleert en beschrijft Carl Honoré de grote lifestyle revolution van dit moment.'_Kinderen zijn evenzeer slachtoffer van het horloge als volwassenen. Ik schreef ooit:_Agenda
De volgende les? Zij pakt haar agenda._Maandag hockey, dinsdag zwemmen_woensdag een feest, donderdag dansles_vrijdag gaan we naar mijn oma.
Zaterdag en zondag moeten we_naar de boot. Nee, dat is leuk._Maar wanneer moet ik nu komen?_Misschien vlak voor het feest.
Ik kan wel wat later. Zij kijkt_op haar horloge. Haar adem jaag_t_haar op naar volwassenheid, naar_werken, racen, ruimen, stress._(Uit: 'Tijd heeft een geur', uitg. Leopold, 1996)
_Grappig is het je te realiseren dat 200 jaar voor het begin van onze jaartelling al gemopperd werd over de terreur van de gemeten tijd._ Vervloekt de man die ontdekte hoe_de uren te onderscheiden, en ook hij_die hier een zonnewijzer heeft gezet_en mijn dagen zo onverbiddelijk_in stukjes hakt!_... Ik kan niet eens gaan eten tenzij de zon me toestemming geeft._Overal in de stad staan die vervloekte zonnewijzers...
-
_ In 1953 verscheen de verhalenbundel 'The golden apples of the sun' van Ray Douglas Bradbury, een erkend grootmeester van het korte fantastische verhaal. Eén van de verhalen heet 'A sound of thunder' en het gaat over een man die tegen betaling van een enorm bedrag op safari gaat in het verleden, in de tijd van de dinosaurussen. De reis wordt verzorgd door de N.V. Tijd-safari. Vòòr hij in de tijdmachine stapt, bedenkt de man hoe gelukkig het is dat de presidentsverkiezingen de dag ervoor gewonnen zijn door de humane kandidaat en niet door de militarist, anders had hij via de machine moeten vluchten. Tijdens de reis krijgt de man - Eckels - nauwkeurige instructies. het verleden mag niet verstoord worden. Daarom heeft het reisbureau een anto-zwaartekracht pad aangelegd dat vijftien centimeter boven de aarde hangt. Het pad mag niet verlaten worden. De reisleider legt uit dat één per ongeluk gedode muis de wereldorde kan verstoren, want met die ene muis dood je alle nakomelingen. Zoveel ongeboren muizen verschuiven ook het lot van hun vijanden. Uiteindelijk zou dat het leven kunnen kosten van een holenmens, die in de loop van duizenden jaren een toekomstig volk vertegenwoordigt. De reisleider heeft dan ook nauwkeurig het te doden dier op een eerdere reis gevolgd. Hij noteert de exacte tijd van een dodelijk ongeluk dat het dier overkomt en merkt het dier met een verfbom. Hij zorgt er voor dat de safari twee minuten vóór het ongeluk ter plaatse is. Zo worden alleen dieren zonder toekomst gedood. 'Maar', vraagt Eckels, 'toen je vanochtend teruggekomen bent, moet je hier op ons, op onze safari zijn gestuit. Hoe is het afgelopen?' Het antwoord luidt: 'Dat zou een paradox zijn. Zoiets staat de Tijd niet toe - dat een mens zichzelf tegenkomt.'_Tijdens de jacht stapt eckels, geschrokken van een enorme Tyrannosaurus rex, van het pad en vermorzelt zonder dat hij het in de gaten heeft, een vlinder. Verder gaat alles zoals voorzien was. Teruggekomen voelt Eckels dat er iets veranderd is, hoewel hij niet kan zien wat. Dan ziet hij dat het bord van het reisbureau is veranderd; er staat 'N.V. Teitsefarie'. Hij vindt in de modder van zijn laarzen de vlinder en vraagt bevend wie gister de presidentsverkiezing heeft gewonnen. De militarist._Wie het werk van Gerrit Kouwenaar kent, weet dat het paradoxale karakter van dit verhaal en het motief tijd hem zouden fascineren, als hij het verhaal zou lezen. Welnu, Kouwenaar heeft het gelezen en hij schreef:
_Achtergelaten landschap
_Ook je landschap werd oud, zelfs_het geluk oneetbaar te zijn_is verteerd_ooit stapte je mis op een vlinder_en wat gebeurde gebeurde, thuis viel_een engel je naam uit en je mond _kwam over je lippen, inktvlek_en wikke over en over_thuis van de jacht, erg oude_aarde aan je lichaam, stond je _in je muur als een raam



Wrok of ressentiment
_Als het fascisme terugkomt - en het dreigt altijd terug te komen - gaat het dit keer gekleed in een valse mantel van vrijheid. Partijen die het volk vrijheid beloven, maar het een dictatuur geven. Er staat een leider op die het volk moet volgen. Hij heeft geen of een vaag programma. Je kunt geen lid worden van zijn partij. Je moet je overgeven aan zijn vaderlijke optreden: streng en onrechtvaardig, maar dat laatste weet je nog niet. De leider geeft het volk allerlei vermaak en zorgt er voor dat de media in zijn macht komen, zodat het volk geen tegengeluiden meer hoort of ziet. Dat lukt niet helemaal, er zijn altijd tegenstemmen, maar de leider laat ze overschreeuwen door auditief geweld, maakt ze bijna onzichtbaar onder glitter en sexueel tv-vermaak. _Wie volgen hem? Mensen die om de een of andere reden vinden dat ze te weinig respect ontvangen. Met respect bedoelen ze dat een ander alles goed moet vinden wat zij bedenken en uitvoeren. Ze denken dat vroeger alles beter was; ze hebben heimwee naar hun nestgeur. Ze zijn trots op hun nest. Vreemdelingen zijn bedreigend; van oudsher joden, later ook negers en islamieten. Ze zijn jaloers op mensen die boeken lezen en/of naar concerten gaan. Wat zien en begrijpen en horen die intellectuelen wel wat zij niet kunnen volgen? Doe maar gewoon en eet je hamburger en drink je pilsje bij een lekkere geile soap._Berlusconi onder andere weet precies hoe hij zijn volk moet behagen. Zelf heeft hij ongeveer de zelfde verlangens en daarom begrijpt hij zijn kiezers zo goed. Hij heeft het geld om naakte vrouwen op te laten draven en te laten zwemmen in champagne. Hij doet krampachtige pogingen om jong te blijven, want jonge virielheid is een eis van de politiek van 'eigen volk eerst'. Hij voelt zich niet solidair met zijn leeftijdgenoten; ze mogen doodvallen als ze eerst maar op hem stemmen._Ressentiment (wrok) is een psychische zelfvergiftiging. Men houdt voor goed of het beste wat slecht of minder goed is. In zijn onmacht de waarde van de ander te realiseren gaat men de waarde van de ander negeren. De wrok, het ongenoegen of zelfs de haat uit zich in een emotionele reactionaire houding ten aanzien van alle zogenaamde beterweters. Het is het resultaat van onmacht. De ressentiment-persoon zoekt de oorzaak van zijn onmacht niet in zichzelf maar wijst een schuldige buiten zichzelf aan. Het kan gericht zijn tegen een persoon, hele klassen van mensen, sociale toestanden of zelfs het bestaan van de gehele mensheid. Zij voelen zich gerechtvaardigd om mensen op te blazen, bij honderdtallen._'Ressentiment treedt in strikte zin op wanneer er in een persoon sprake is van een totale afwezigheid van pogingen zichzelf in morele zin te overwinnen ( ...) Altijd is er sprake van een onmacht in de met ressentiment beladen persoon. Deze onmacht wordt verbonden met verbetenheid, ofwel psychische afstomping, wat inhoudt dat alle vijandige affecten verborgen worden in de duistere diepte van de ziel, opdat deze voortdurend gevoed wordt met dit emotionele gif waardoor de haat jegens haar object of objecten groeiende blijft.' (Wikipedia)_Eigenliefde is naastenhaat.



Geweld 6

Lang voordat de Talibaan een groot boeddhabeeld vernielden, deden communistische chinezen dat al in Tibet. Zij verbrandden bibliotheken, sloegen beelden kapot en vernielden fresco's. Zesduizend kloosters gingen in vlammen op._En wat deden wij in het westen, in de Nederlanden in de 16de eeuw? Sloegen beelden kapot, verbrandden kloosters, hingen priesters op, verkrachtten nonnen etc.



De emigrant

_Wankelend, mij is de wereld _vreemd geworden als ik loop_van het gesprek met mijn kunst-_broeder naar huis waar ik_niet kan slapen, het bloed in mij _bonst en mijn waarneming afhangt_van mijn vermogen te bewegen.
_Is de wereld nog toegankelijk_nog beschikbaar? Hoe lang al_voel ik mij bedorven, koud_omlaaggetrokken naar de aarde.
_Nu sta ik op de dorpel_houd mij vast aan het kozijn_wacht op wie binnen wil komen_laat de punt van mijn stok neerkomen_steeds op een andere plek, beproef_de ruimte om mij heen.



_Jonge dichters__Rosa Timmer, winnares van het Hendrik de Vries-stipendium 2010, schreef vroeger elfjes._'Papa/ Is boos/ Is niet leuk / Wil geen verjaardagskaarten maken / Jammer'. Nu studeert ze taalwetenschap en beweert dat je er niet bij hoort als je niet kunt zeggen: 'Ik ben dichter.' Dat is natuurlijk een hyperbool, want hoeveel letterenstudenten zouden dat durven beweren of er voor uitkomen?, maar goed: zij houdt niet van 'zulke types, die jonge dichters'. Ze zijn te vaag, emmeren te veel over 'Beaudelaire'. (Ze bedoelt Baudelaire; het is al mooi dat studenten die naam ongeveer kennen.) Dan schrijft ze de wonderlijke zin: 'Hun eigen schrijfsels zijn slappe kopieën met semi-intellectuele vaagheid ingeperst.' _Zij vindt dat de schrijfsels minder mooi worden naar mate je je ouder voelt. Kinderen schrijven nog 'zonder branie en wars van potsierlijk taalgebruik'. Ze bedoelt jonge kinderen en dat is juist. De puberteit is een ramp, ook voor de poëzie. Ook adolescenten schrijven nog lang teksten die zo heftig poëtisch willen zijn, maar welbeschouwd is het vaak vage kletspraat of klinkklare onzin. Het duurt wel even voor je weer de noodzakelijke helderheid en eenvoud terugvindt van je jeugd, maar nu gedragen door enige levenservaring._Overigens kunnen kinderen heel filosofisch zijn. Dennis schreef op 9-jarige leeftijd: 'Als ik een bloem zou zijn / als ik geplukt zou zijn / als ik in een vaas zou staan /dan / voel ik water om me heen / voel ik me duizelig / voel ik dat ik aan het sterven ben.' En Hein Wouter, 7 jaar, constateert wereldwijs: 'Als de juf thee drinkt, / dan drink ik water. // Ik word meester later.' En Bob, 5 jaar!, heeft psychologisch inzicht: 'Als ik verdrietig ben /dan voel ik / dat/ ik/kleiner/word.'



_Vleugeltje__ _Er zit een klein vleugeltje_opgevouwen onder de huid_van mijn rechterschouder._ _Ik heb er niet veel aan:_te klein om mij te dragen_aangestuurd door de linker_ _hemisfeer en bovendien_wat zou ik almaar rondjes_vliegen: ik wil immers omhoog?



Onderschatting

_Joke van Leeuwen, een dichter in al haar werk, die veel waardering ondervindt, moet tot haar teleurstelling ook constateren dat er een schrale populistische wind is gaan waaien over ons culturele landschap. Haar werk werd langzamerhand moeilijk bevonden en minder geschikt voor 'gewone' kinderen. Scholen en pedagogische instellingen lijken er niet meer op uit kinderen op te tillen, nee, zij geven toe aan onmiddellijk vermaak, aan kermisgeschitter, aan de gemakkelijke consumptie van leesvoer. Daarbij worden kinderen stelselmatig onderschat door luie volwassenen. In plaats van kinderen te prikkelen tot enige inspanning, bijvoorbeeld bij de opening van de kinderboekenweek, worden ze gepaaid met banale effecten. _Joke schrijft: 'De Laatste keer ging het over eten en snoepen. Kosten noch moeite waren gespaard om het thema vorm te geven. Uit het standbeeld van een naakt vloeide anaal chocolademelk, er stonden grote tonnen snoepgoed waar kinderen, (...), in graaiden tot hun zakken uitpuilden. Het was flink zoeken naar boeken. Het programma werd gepresenteerd door een tv-persoonlijkheid, er waren tamelijk luidruchtige optredens (...) Het opgefokte publiek werd uitgenodigd een refrein mee te zingen met de tekst Rot op en met spruitjes te gooien (...)'



Brug


Toen moeder door haar ziekte
niet meer praten kon of lezen
en onze woorden niet meer begreep
las vader de gedichten voor
van Nijhoff, uit haar jeugd.
Zijn poëzie kroop waar niets
meer gaan kon; met een glimlach
verstond zij de oude psalmen
van de vrouw die onder de brug
doorvoer. Prijs God, voelde zij
zonder woorden, leid mij
bevrijd mij over uw wateren.




Dansschoenen en legostenen

'Vertier' is de naam van een nieuwe sociëteit voor ouderen in Haren en bij het begin van de activiteiten organiseerden Loes Jansen (van Torion) en Alida van Riet (van de Zonnehof) een ontvangst met workshops. De ouderen (70+) konden aan de gang met Tai Chi, hapjes maken, zingen bij de piano, bowling, jeu de boules en ... jawel, gedichten schrijven. Twee dames durfden het aan. (Er was een andere dame die mij vertelde dat ze al vanaf haar twaalfde jaar gedichten schreef. 'U kiest voor gedichten schrijven?' 'Nee, ik doe Tai Chi... ook al doen ze het op een stoel. Dat kán toch niet!')_Met de twee dames zat ik aan tafel in een zonnige, kleurige ontvangstruimte. Wat leven we toch in een rijk en gelukkig land. Er was koffie, koek, er was een pak papier, een doos pennen, een flap-over. Ik las een paar gedichten en legde uit hoe ze waren ontstaan. Plotseling vertelde mevrouw Benninga een verhaal. Ik zei: 'Laten we daar een gedicht over maken.'_Daarna liet ik de dames een foto kiezen. Mevrouw van Eenennaam koos een foto van twee glimmende herenschoenen, waarnaast een paarse bloem lag.
De volgende gedichten zijn het resultaat.
Dansschoenen
Op de HBS in de eerste klas_leerde een leraar Frans mij dansen._Tango, chachacha, hij fluisterde_in mijn oor: 'Jij kunt alles!'
Gehuwd dansten we met gehuwde paren._Helaas, echtgenoot had geen maatgevoel._Eénmaal, met de dansleraar mocht ik_vóórdansen: dát was dansen!
Sophie van Eenennaam_==_Moederzorg
Hij zat midden op de vloer_van de kamer tussen legostenen_en hij bouwde een toren.
Van alles lag er op de vloer_cocktailprikkers, opzettertjes en elastiekjes._Hij bouwde een stad van alle materiaal.
Bijna was de toren klaar en op hoogte._Toen kwam papa thuis: 'Ruim de rommel op!'_En mama luisterde daarnaar met verdriet.
Zij dacht: ik heb nog een logeerkamer._Hij bouwde dáár zijn stad en tuin._Later ging hij naar de Hogere Tuinbouwschool.
J. Benninga-Zijlstra



Kleine aarde

_Beatrice zegt tegen Dante in de XXIIste zang van Paradijs, dat hij naar beneden moet kijken, nu hij, zo dicht bij het Hoogste Heil is en zijn blik aan helderheid en scherpte dus heeft gewonnen. Hij zal dan zien hoe klein de aarde is. Dante kijkt omlaag door de zeven sferen waar hij is geweest en moet even lachen om de nietige aanblik van de aarde. Hij ziet meer: Jupiter, Saturnus en Mars en hij ziet hoe ze steeds van plaats verwisselen. Hij ziet de grootte van de planeten, hun snelheid en hun onderlinge afstand._Dit is een visioen. Het wonderlijke is dat Dante geen idee kon hebben van hoe wij via onze astronauten en hun camera's kunnen neerkijken op de aarde.



Zwaan

_Het is niet je lichaam_waar ik van hou_het is - nu ja - misschien_toch je lichaam maar_dan als uitdrukking_van dat wat je cellen _organiseert: je mondhoek_het glinsteren van een oog_de lijn van het jukbeen_en ook de sproeten _op je rug in de vorm_van een sterrenbeeld:_Deneb en Albireo van_kop tot staart.



_Geweld 5 _Je bent verkracht, je baby is vertrapt, je man vermoord en je vraagt jezelf af: 'Waarom leef ik nog?' Bovendien haat je de Russen die je dit hebben aangedaan. Hoe kun je ze treffen in het hart van hun gemeenschap?_Je spreekt een geestelijk leider, die je uitlegt dat jouw god je het recht geeft wraak te nemen en wat meer is, dat je een hem welgevallig werk doet als je de 'heidenen' helpt uitroeien. 'Er is een methode', zegt de leider, 'maar hij kost je zelf het leven. Maar je zult beloond worden in Akhirah, de hemel. Bij het Laatste Oordeel zal Allah je daad beoordelen en het lijdt geen twijfel dat je voor het goede hebt gekozen. Ik zal je in contact brengen met mannen die weten wat je moet doen.'_Je gaat naar de mannen, die je instrueren hoe de bomgordel werkt en wannneer je op de knop moet drukken. Je stapt op de bus en je rijdt verdoofd door je verwachtingen naar Moskou. Bij het busstation word je opgewacht door een andere strijder die je naar een metrostation brengt. Hij zegt: 'Wees niet zenuwachtig! Denk aan je baby, aan je man. Wacht met de knop tot de metro rijdt. Allah zal je zegenen.'_De metro trekt op. Naast je zit een jonge vrouw met een baby. Je durft niet te kijken, niet te denken. Het is leeg in je hoofd, of nee, het is heel vol. Er kan geen gedachte meer bij. Je bent een machine geworden. Je wacht en dan druk je op de knop. Je voelt niets meer, geen verdriet, geen woede, helemaal niets. De wereld draait nog lang door, zonder jou, zonder je slachtoffers, zonder oplossing.


_IJdele dommigheid__Ronald Plasterk een ijdele man? Ja, dat had ik wel gezien, maar Ronald Plasterk een domme man? Nee, dat had ik niet gedacht, tot ik, dankzij Ronald Hünneman (http://www.liaturches.nl/) gewezen werd op een discussie, nou ja, een mini-gesprekje à la Matthijs van Nieuwkerk op tv tussen de ex-minister en een taalgeleerde, Heleen de Hoop. Plasterk had een column geschreven 'Mooi of lelijk maakt niet uit, als taal maar correct is; Minder verandering van de taal is juist beter.' Let wel, Plasterk is voorzitter van de Taalunie! Hij zei behoorlijk domme dingen over taal die Heleen tot wanhoop dreven. Hij gooide voortdurend taal en spelling door elkaar. Over spelling kun je afspraken maken, over taalverandering niet. Het ging over het toenemende gebruik van 'hun' als onderwerp. Heleen mocht nog net uitleggen dat 'hun' als onderwerp al bestaat sinds het begin van de vorige eeuw en dat het wel handig is, omdat als je zegt: 'Hun liggen op bed.' het zonder twijfel over personen gaat, terwijl als je zegt: 'Zij liggen op bed.' het ook over sokken kan gaan. Plasterk kwam met een belegen argument: 'Ik kan Shakespeare na 400 jaar nog lezen en Vondel niet.' Dat kwam volgens hem omdat Het Engels in al die tijd minder was veranderd dan het Nederlands. Hij bedoelde de spelling. Die is overigens ook nogal veranderd, maar dit terzijde. Heleen de Hoop werd helemaal opgewonden van dit onbegrip. Het Engels is zeer veel veranderd in die 400 jaar!_Plasterk probeerde met charme zijn opvatting door te drukken en de drie mannen aan tafel (Matthijs, Ronald en Jord (ja, die zat er ook weer) lachten mannig en Matthijs maakte zelfs de opmerking dat de opponenten het maar moesten afzoenen. Als je het op kennis van zaken niet kunt winnen, zet je de vrouw weg als 'bitch' of als kusobject. Misschien dacht één van de drie wel: ze moet maar eens een goede beurt hebben.
__Iets maken
In Groningen is iets bijzonders tot stand gekomen dankzij het geloof en de volharding van een groep vrijwilligers: het Paleis. Zij bouwden een oud gebouw van de RUG, dat na vertrek van de opleiding scheikunde ernstig in verval was geraakt, om tot een cultuurcentrum waar kunstenaars atelierruimte kunnen huren en kopen en waar allerlei culturele activiteiten plaats vinden. Er is een uitgeverij gevestigd (Passage), er is een brasserie waar je kunt onrbijten, lunchen en drinken. Er is een binnenplein voor festiviteiten, een zaal voor ontvangsten, congressen, voorstellingen, er zijn hotelkamers voor gasten etc._Op donderdag 1 april opende Hans Gerritsen, gedeputeerde van de Provincie, het FabLab, een plaats waar je bijna alles met behulp van een 3D-computer en kunststof kunt maken: een schroef die nergens te koop is, een beeldje, een kunstgebit, een fantasievoorwerp. Je ontwerpt digitaal achter je computer een voorwerp. In het FabLab staat een lasersnijder, een 3D frees, een vinyl cutter, een 3D printer en een 3D scanner. Alle FabLabs in de wereld (meer dan 40) zijn met elkaar verbonden. In Leuven staat bijvoorbeeld een machine die het beeldje van 10 cm hoog dat je in Groningen hebt gemaakt, kan vergroten tot een meter of meer. _Vanaf maandag 12 april kun je elke maandagmiddag en donderdagochtend terecht om te kijken hoe het werkt. Je kunt ook een Introductie Workshop volgen (€100)._Er hangt in het Paleis een sfeer van creativiteit, enthousiasme, samenwerking en geloof dat het leven meer te bieden heeft dan drugs of bomgordels.

_Gagaclip__Angélique Corné schrijft in reactie op een bericht van Pascal Cornet over haar dochter van bijna 12 die 'een grote fan' is van Lady Gaga._Hoe is het mogelijk? Haar tienerzoon van bijna 14 vindt Lady Gaga bv een dwaze verschijning en dat lijkt me een juiste waarneming. Ik vind de clip dan ook nog een teken van ernstige verloedering._Maar dat meisje van bijna 12? Zij bezit nog niet 'de sexuele drift', maar wat ziet ze dan? Loopt ze gewoon (?) achter een hype aan? Is ze dan te oud voor K3? Vindt ze de vormentaal mooi of indrukwekkend? Wat is dat? De krankzinnige kleding, zieke make-up, rare toestanden, bril, kettingen, zingen in de gevangenis, zoenen, gevecht, geweld, halfnaakte meiden, irreële dansjes, sadisme, moordpartij met gif, ook de hond en dan wegrijden in weer andere carnavalskleren..._Iemand zegt: zo zijn clips! Des te erger._Jan Haerynck: 'meisjes van tien zijn niet meer gechokeerd door dit, Pascal. Denk ik. Het is een doelgroep waarmee ik geen contact heb maar zie ze wel te keer gaan op tram en trein en dan denk ik: 'De gevangenis in, rotkids'._'nog eens goed bekeken. Het is een puur kunstwerk. Na Hirsh, nu Lady Gaga! Een Tarantino vermengd met gif. Prachtig! Indrukwekkend! Dat zouden alle kinderen moeten zien! Money, oké, maar je krijgt waar voor je geld..._Pascal: 'Het ethische en esthetische doorkruisen elkaar hier duidelijk. Natuurlijk vind ik die nieuwe clip ook 'GEWELDIG', ongelooflijk goed gemaakt, supersexy en buitengewoon grappig.' Zoals een bomgordel?_'Maar wat gebeurt er nu in clips zoals die van Lady Gaga? Dat is natuurlijk ook allemaal om te lachen, en het is een idioot die denkt dat het echt een ideaal is om het volledige klantenbestand van een wegrestaurant uit te moorden. Maar we gaan hier een stap verder. De grammatica van deze beeldtaal is bewust perfide zonder zich daar nog iets van aan te trekken; zij is ironisch, los van elk waarheidskader; zij is schaamteloos manipulatief en volstrekt amoreel. Niet meer immoreel hoe zou dat nog kunnen.'_'De pedagogen van vandaag , zowel de opvoeders als de heropvoeders, horen daarmee rekening te houden en zij staan er, jammer genoeg voor hen, moederziel alleen voor aangezien alle zin- en waardenverstrekkende instituten, behalve dan de commercie, uit onze samenleving verdwenen zijn.'_Dat is wel heel somber.



Geweld 4 __Waarom maken we kapot wat we mooi vinden? Waarom zetten we onze nagels in het vlees van onze minnaar? Waarom bijten we haar? Waarom zeggen we tegen onze geliefde: 'Ik zou je wel willen doodknijpen.'?_Sexualiteit en strijd; ze liggen dicht bij elkaar. _In extreme vorm vinden we wurgsex, sadisme en ook masochisme._Ten tijde van de Vietnamoorlog waren er Vietnamese bootvluchtelingen die door Thaise vissers aan boord werden getrokken. Ze smeten de mannen en oude vrouwen meteen overboord, nadat ze beroofd waren en - stond er in de krant: de jonge vrouwen werden eerst verkracht - de mooiste meisjes het vaakst - en dan alsnog overboord gekieperd._Heeft een inheemse god, De Heer Die In Liefde En Deernis Neerziet, Avalokitesvara, de meisjes opgetild?
= _Intuïtie
Boris Spassky, oud wereldkampioen schaken, noemde de onlangs overleden schaakgrootmeester Smyslov, 'de Hand'. De hand die buiten het brein om zelf weet waar de stukken heen willen, staat voor de intuïtie.
Iemand zegt: 'Ik voelde dat hij niet deugde en dat bleek ook juist. Maar hoe kan dat gevoel tot mij komen? Het was een onmiddellijk weten; het was geen optelsom van aanwijzingen.'_Een ander zegt: 'Ik wist wie er belde en dat bleek te kloppen.'_Of: 'Voordat hij iets kon zeggen wist ik dat mijn moeder stervende was.'_Veel mensen zien of iemand verliefd is, of iemand zwanger is (zelfs wanneer de zwangere het zelf nog niet weet)._Wat is dat? Telepathie? Helderziendheid? Profeteren? Intuïtie._We zouden het moeten onderzoeken, maar de academische psychologie heeft nog niet zo veel aandacht besteed aan intuïtie. Er is enig onderzoek gedaan waaruit blijkt dat intuïtie geen onzin is; veel mensen hebben haar ervaren en bleken er op te kunnen vertrouwen.
De moderne fysica lijkt vruchtbare hypothesen te kunnen bieden: informatieoverdracht in verwijderde tijd en ruimte wordt als bestaand gehouden in de quantumfysica. Elk deel van een hologram geeft informatie over het geheel. Ook daar ligt een verklaringsmogelijkheid.
=
_Geheugen_Met een elektrode prikkelden onderzoekers plakjes zenuwcellen van de hersenen, afkomstig van de hippocampus van een rat. Het bijzondere was dat de rat al dood was. De geprepareerde cellen werden in een voedzaam bad in leven gehouden. En wat bleek: de vezels 'onthielden' ongeveer tien seconden lang welke elektrode het laatste een prikkel had gegeven._Zo zijn we op weg naar een mengvorm tussen... kunstmatig en biologisch geheugen, naar een biologische computer en wellicht, zoals Ray Kurzweil voorspelde, naar een interactie tussen menselijk en computer geheugen, waardoor we duizelingwekkende mogelijkheden bereiken. We zullen geheugens kunnen bewaren en we zullen het menselijk geheugen eindeloos kunnen uitbreiden.
-_Opdringerigheid
Gelly Talsma van de Culturele Onderneming heeft een nieuw plan bedacht: gedichten bij een oversteekplaats. Als het licht op rood gaat, hoor je een gedicht. Aardig idee, zou je zeggen. De eerste dichter die gaat inspreken is Kopland. Goede keus, want hij is bekend en nog een goede dichter ook. Waarom voel ik dan toch een lichte ergernis? Ben ik jaloers? Denk ik aan het gedicht 'Hoe je verder moet'?_Stap opgewekt voort_al weet je niet zeker_waar naar toe. Vooruit
_over het glimmende asfalt_tussen de kale bomen_hoofd scheef, wuivend_naar het huis_dat al is verdwenen_en straks vergeten.
_Je zet een voet vooruit_en dan een andere._Je kijkt niet naar de spiegeling_in de plassen, het beeld_van de takken waar je_tussen hangt, pats!_in het water.
_Zo kom je verder_weg van wat is geweest.
_Mijn zoon heeft het ooit op You Tube gezet en gister vroeg iemand om uitleg._Wat zou ik doen als Gelly mij vroeg om een gedicht in te spreken? Wat is mijn bezwaar? Het is de opdringerigheid. De passanten staan niet te wachten op een gedicht, maar ze moeten het wel horen. Bij You Tube kun je het ongewenste wegklikken. Een gedicht op straat kun je ongelezen passeren, maar een dichter bij een oversteekplaats kun je alleen vermijden door knopjes in je oren met je favoriete muziek, of misschien een voorgelezen roman. Gedichten moet je opzoeken; ze moeten zich niet aan je opdringen. Je kunt ze alleen in vrijheid genieten.
-
_Het nut van poëzie__ _Sinds enige tijd weten we meer over het verschil tussen de twee hersenhelften en over hoe samenwerking tussen de linker en rechter hemisfeer van belang is voor een evenwichtige houding in en tegenover de wereld._'... het verschil ligt niet in wat de twee hersenhelften doen, maar hoe ze het doen. De rechter hersenhelft waardeert dubbelzinnigheid, het impliciete en het metaforische, terwijl de linker hersenhelft de neiging heeft om zekerheid, explicietheid en de letterlijkheid te eisen; de rechter hersenhelft ziet de brede context en de wereld als een naadloos geheel, alles met elkaar verbonden; de linker hersenhelft is gericht op detail en produceert een groot aantal afzonderlijke fragmenten; de rechter hersenhelft is veel beter in staat nieuwe informatie te begrijpen, terwijl de linker hersenhelft zich bezig houdt met het reeds bekende; de rechter hersenhelft ziet individuen; de linker hersenhelft categorieën; de rechter hersenhelft beseft het belang van de intuïtie; de linker hemisfeer hecht waarde aan abstractie en rationaliteit.'_(Uit een interview van Stephen Gin met Iain McGilchrist, schrijver van 'The Master and His Emissary')_Iain McGilchrist maakt zich zorgen over de dominantie van de linker hersenhelft in onze cultuur._Je zou kunnen zeggen dat het lezen van poëzie er voor zorgt dat de rechter hersenhelft een faire kans krijgt zich verder te onwikkelen.
-_Opvoedadvies van Rita Horst
Blind leren typen op de maat _van de Radetzkymars en leren_dat de naad van de kous_precies in het midden moet.
_'Napalm, dacht ik dan, napalm.'_Hoe moet je opvoeden?, dacht ik._Reinheid, rust en regelmaat._Mijn dochter voelde zich veilig_als ik heel streng was: aan het werk!
_Laat haar daarna maar vliegen.
-
-_Een socialist zegt: 'Er moet geld voor onderwijs worden vrijgemaakt; onderwijs is belangrijk.' Het is alsof hij zegt: 'Zuurstof is belangrijk; we moeten kunnen ademen.'_Iemand zegt: 'Maak je geen zorgen over die provocateur uit Sittard; die vreet zichzelf wel op.'
-
_Ko Rink
In het huis van de timmerman kiert de deur, maar dat was niet zo in het huis van de onlangs overleden orthopedagoog Ko Rink. Bij de herdenkingsdienst bleek dat zijn drie kinderen samen hun vader prezen om zijn opvoeding. 'Onze vader leerde ons met iedereen om te gaan, ongeacht ras, godsdienst of politieke overuiging. Hij voedde ons op, met begrip voor onze zwakheden of tekortkomingen; hij stuurde zonder dwang. '_Op foto' s die at random werden getoond op een scherm, schuin boven de kist met bloemen, zag je de overledene met kleinkinderen. Een baby gaapte en Ko gaapte mee, als een bewuste reflex. Het was empathisch gedrag. Je zag hem in allerlei vakantiekleding in Istanbul, Nieuw Zeeland, Suriname, Duitsland, Venetië, op de Waddenzee. Hij zag er gelukkig uit, vitaal, nieuwsgierig. Vaak sloeg hij zijn arm om de schouders van zijn vrouw. Hij ontmoette haar na het kleinseminarie toen hij pedagogiek studeerde in Nijmegen en zij met een werkstuk over de Mei van Gorter bij hem kwam. Het meisje werd verliefd op de god Balder en nu ook andersom. Het zag er uit als een gelukkig huwelijk. Aan het slot van de herdenkingsdienst, of -bijeenkomst brachten de kinderen en de weduwe de kist weg naar de auto die naar het crematorium reed, waar de familie in kleine kring de laatste bittere plicht zou vervullen._Een collega hoogleraar sprak over Ko's werk en over de gezamenlijke wandeltochten, waarbij in de rusten koffie met moorkoppen werd genoten en Ko regelmatig zei: 'Wat 'n leve'n!' In zijn werk en vrije tijd zette hij zich in voor de jeugd en voor vluchtelingen. Eén zo'n vluchteling was Hassan die bij hem promoveerde en in een toespraak duidelijk maakte dat je in de Islamitische traditie drie vaders hebt: de biologische, de leermeester en de schoonvader. Ko was voor hem de ultieme leermeester, met wie hij sprak over zijn onderzoek en die later een vriend werd. Hassan droeg een kort gedicht voor waarin gesteld werd dat de God van de christenen, de moslims en de joden dezelfde was als de God thuis, geheel in overeenstemming met de opvattingen van Ko.
-_Annejet en Bernhard
Toen ik Annejet van der Zijl voor publiek interviewde over Sonny Boy, vroeg ik wat het volgende project was. Prins Bernhard? Wat een durf!_Nu is het geplande eerste deel er en Bernhard blijkt een overschatte opschepper, een middelmatige man, die alleen door zijn positie als echtgenoot van een vorstin dingen voor elkaar kreeg die voor gewone burgers niet zijn weggelegd._Ross is in zijn tv-serie veel te positief geweest. Bij hem begreep ik dat Bernhard weliswaar een schurk, maar dan toch een leuke schurk was, meer een schavuit._De ernstigste veroordeling van hem door Annejet is de uitspraak dat er geen tweede deel komt, omdat ze op hem is uitgekeken. Ze is zijn gesjoemel doodgewoon zat.
_Uit 'De Feeëntrein'
Ik bewonderde broeder Beatus, hield waarschijnlijk wel van hem, maar zoals je van een vader houdt, nee, meer, zoals van een moeder. Er kwam iets lichamelijks bij. Ik voelde me aangetrokken, ik wilde op schoot_Op een dag mocht ik na schooltijd helpen met het ophangen van slingers. Er was nog een klasgenoot, maar toen ik op een trap stond in mijn korte broek en me uitrekte om een slinger vast te maken aan een lamp, was hij even weg om iets te halen. Broeder Beatus stond naast mij om mij te ondersteunen. Zijn hand gleed langs mijn been. Hij streelde mij en ik vond het heel prettig en vanzelfsprekend. De broeder vond mij aardig. Pas toen zijn hand omhooggleed en bij mijn billen belandde, maakte ik een terugtrekkende beweging. Misschien liet ik alleen maar mijn bil verstijven. Broeder Beatus' hand aarzelde, omvatte nog even een bil en gleed toen langzaam terug. Die andere jongen kwam weer binnen en vroeg iets aan de broeder. Deze liep weg van de trap en van mij en antwoordde. Ik daalde de trap af, deed nog iets in de klas, maar vroeg ook of we klaar waren. Broeder Beatus knikte. Ik groette en verdween, lichtelijk verward. Ik voelde de hand van de broeder nog om mijn bil en dacht dat zijn streling een uitverkiezing inhield. De volgende morgen leek alles net als vòòr de streling. Het feest vroeg alle aandacht en ik vergat het voorval even. Ik begreep dat ik hier niet met mijn ouders over moest praten. Later, veel later, vroeg ik me af wat er gebeurd zou zijn als ik die terugtrekkende beweging niet had gemaakt, maar een toegevende beweging. Als ik tegen die hand was gaan leunen en tegen de zwarte borst, tegen de toga met al die knoopjes. Als die jongen niet was binnengekomen. De grootste schok kwam pas toen ik me weer veel later realiseerde dat ik misschien wilde dat het doorging. Waarom verstijfde mijn bil? Welke reflex had daar opdracht toe gegeven? Nooit was mij iets op dit terrein geleerd. Nooit had ik nagedacht over zo'n streling. Waren er soms aangeboren normen, was het iets in mijn karakter, iets dat mij tot de orde riep? Laat je niet gaan? En wat had ik dan gewild dat er verder was gebeurd? _(In een volgend hoofdstuk komt de hoofdpersoon, Laurens, er nog op terug:)_Ik nam afscheid van de broeders, vooral van broeder-overste, die mij in de loop van het jaar vertrouwder was geworden._En ik ging afscheid nemen van broeder Beatus. Hij was er nog. Hij deed vriendelijk, maar ik voelde teleurstelling dat het afscheid niet persoonlijker was, alsof hij allang afscheid hàd genomen. Hij leek meer aandacht te hebben voor die kleine, nieuwe jongens. Hij was mij toch niet vergeten? Hij wist toch nog wel wie ik was? Hoe ik naar hem keek en luisterde? (...) Hoe ik op de trap stond en omhoogreikte om de slinger op te hangen. Hoe de hand van de broeder over mijn blote dij gleed, even over een bil en hoe ik bijna tegen zijn borst was gaan hangen?_=_Interessant is hoe de jonge Laurens zich niet aangerand voelt, maar het als een uitverkiezing ervoer en toch een reactie vertoonde die een afwijzing betekende._Bij welke jongens ging het verder? De jongens die de handeling niet durfden afwijzen, die te veel in verwarring werden gebracht, een grens lieten overschrijden, waarna ze niet terugkonden? En het ging bij andere broeders, die minder scrupules hadden, verder; zij misbruikten hun volwassen macht tegenover de jongens.
-___Hertog Willem van Normandie meende de belofte te hebben Koning van Engeland te worden na de dood van Edward the Confessor, maar er was nog iemand die deze belofte zei te hebben gekregen: Harold, Earl van Wessex. Hij werd koning van Engeland. Willem verkondigde dat hij moest aftreden. Harold weigerde. Hij vocht met succes tegen een derde kaper op de kust, Koning Harold Hardrada van Noorwegen, bij York. Dat gaf Willem gelegenheid, geholpen door gunstige wind, te landen eind september bij Pevensey; een vloot met onervaren zeelui, maar gedisciplineerde Franse ridders, voetvolk, boogschutters, ongeveer zesduizend aanvallers. Hij marcheerde op 13 oktober naar een open plek ten noorden van Hastings, die nu Battle heet. Harold kwam snel terug uit York. Hij liet zijn mannen de vierhonderd kilometer in hoog tempo afleggen. Ze waren zwaar bepakt, vermoeid van de gewonnen strijd, maar vastbesloten Willems troepen te verslaan. Harold had beter kunnen wachten op meer manschappen, meer rust, maar hij wilde Willem verrassen. Dat lukte niet. Willem stond hem onder aan de heuvel op te wachten. De strijd begon 's morgens 14 oktober 1066. Dat kwam Willem goed uit. Zijn troepen waren op vreemd grondgebied en zij zouden het op den duur alleen maar moeilijker krijgen met de voedselvoorziening. Ze hadden de omgeving van Hastings al leeggeplunderd._Op de heuvel stonden de Engelsen in gelid, schild aan schild als een muur. De Normandiërs kwamen schreeuwend boven en beukten op de muur. De vechtenden stonden zo dicht bij elkaar dat de doden niet vielen. _Als je de wapens bekijkt, vraag je je af waar de vechtenden de moed der wanhoop vandaan haalden om te vechten. Zouden ze worden afgemaakt door hun eigen leiders? Bijlen waarmee je een hoofd kon klieven of een arm afhakken; pijlen waarmee het voetvolk in oog of hart getroffen werd (en uiteindelijk ook Harold; in elk geval werd hij gedood). Er vocht een bisschop mee, maar hij vocht met een knuppel, dat was minder bloederig naar eigen zeggen. De strijd duurde de hele dag tot het donker was en de gewonden werden afgemaakt en beroofd. Willem won omdat zijn soldaten beter getraind waren, minder moe, beter gevoed. Hij liet zijn soldaten zogenaamd vluchten en toen de Engelsen er achter aan gingen, verbraken ze hun schildmuur. Plotseling keerden de Normandiërs om en omringden de Engelsen met hun paarden en verpletterden hen. _Willem werd de Veroveraar en Koning van Engeland ten koste van duizenden strijders. In zijn kielzog kwamen de Benedictijnen om de beschaving verder uit te bouwen.
-__Het Fitzwilliam-museum in Cambridge is verbazingwekkend rijk. De toegang is groots, uitgevoerd in allerlei kleuren marmer en met hoge zuilen en een mooie, lichte koepel; niettemin mag je er gratis in, tegelijk met vele schoolkinderen van jong tot ouder, kinderen die onder leiding van leerkrachten zich voorbeeldig gedragen. Ze lopen in een lange rij achter elkaar, op de tenen en vinger aan de mond en ze gaan op verzoek in kleermakerszit op de grond. De juf zit op een klapstoeltje en een museummedewerkster vertelt over het schilderij: een zestiende-eeuwse afbeelding van een Elizabethaanse dame of een modern werk met verticale banen verf, dat Hansl und Gretel heet. De kinderen mogen vragen stellen. Het is als in de kathedraal van Ely.
= __ Oorlog voeren in de veertiende eeuw was gruwelijk. De wapens waren bijlen en lansen, maar ook grote sterke pijlen. Als je gewond van het slagveld werd vervoerd, naar de artsen, werd het nog erger. Een pijlwond werd met gloeiend ijzer bewerkt of men gooide kokende olie op de wond. Hoofdwonden konden beter niet behandeld worden. Als men niet wist of er een gat in de schedel was ontstaan, moest je op je hand blazen terwijl oren, neus en mond gesloten werden. Als de lucht dan sissend ontsnapte, was je verloren. Als een ridder bij een chirurg werd gebracht met een abces in zijn been, vroeg deze: 'Wat heb je liever, leven met een been of sterven met twee?' Goed, leven dus. 'Haal een sterke man met een scherpe bijl.' De chirurg legde het been op een blok hout, de sterke man liet zijn bijl neersuizen, maar het lukte niet in een keer; bij de volgende slag stierf de patient._Sterven buiten de oorlog, aan de pest bijvoorbeeld, was al even gruwelijk. De dokters konden er niets aan doen. Ze droegen vreemde vogelachtige maskers om zichzelf te beschermen, maar dat was een illusie, hoewel sommigen ongevoelig leken voor de ziekte. _Er werden zoet geurende kruiden en bloemen rondgestrooid, maar die konden alleen de stank een beetje verzachten. De zieken moesten een mengsel van goudsbloemen, madeliefjes, eieren en bier slikken, dat hun magen niet konden verdragen. Men brandde ossenhorens en zwavel, waardoor de spreeuwen uit de lucht vielen. Baden in eigen urine was even ineffectief als alle andere ingrepen. Als een kind de ziekte kreeg, zeiden de ouders dat ze een dokter zouden halen. Ze vluchtten nadat ze de buitendeur op slot hadden gedraaid. Het kind stierf in de stank van de dood. De stank van de ontbinding bleef in het huis hangen, want de sleutelbewaarders kwamen niet terug, omdat ze elders waren gestorven. In sommige Italiaanse steden stierf meer dan zeventig procent. Andere ziektes als malaria, dysenterie, pokken pakten velen van de overlevenden. Door een klimaatverandering werd het kouder en oogsten mislukten. Het brood werd door inhalige bakkers verpest met smerige ingrediënten als droesem en varkensstront. Vijanden werden langzaam doodgemarteld: vel afstropen, dag rust, oog uitsteken, dag rust, nagels uittrekken, dag rust, been uitrukken etcetera.
= _Hij ging naar Engeland, al twee keer onlangs, maar hij ging niet naar Ely. Daar had hij in de kathedraal kunnen zien hoe een oude vrouw een groep kinderen, zittend op de vloer, voor een gebrandschilderd raam het verhaal van de barmhartige Samaritaan vertelde, zoals dat in de middeleeuwen gebeurde voor mensen die niet konden lezen. Zij besloot haar verhaal met de opmerking dat ook in een zogenaamd vijandig volk goede mensen zijn. De kinderen luisterden stil naar hoe de man de gewonde Israeliet naar een herberg bracht en vroeg alles voor hem te doen, wat nodig was. Hij betaalde voor zijn herstel en beloofde terug te komen en nog te betalen voor nu onvoorziene kosten. De kinderen bleken onder de indruk. Zou het helpen tegen een PVV-stemmer of zou hij volhouden: naastenliefde is eigenhaat?_We zagen in de Mariakapel van de kathedraal veel klassen zitten. Ze aten hun boterhammen met chips en een flesje drinken. Er stond een modern beeld van een annunciatie, maar zonder engel en hoe anders dan de traditie, waar Maria passief de boodschap ontvangt. Hier staat een moderne vrouw, wel met een blauwe jurk, maar haar armen omhoog, die de opdracht gods zoon te baren boos en trots tegelijk ontvangt._Verder is in de kapel geen hoofd, geen kopje hoe klein ook, meer te zien. Ze zijn in de Reformatie alle met zorg afgeslagen. De nieuwe gelovigen hadden, als ze de beschikking hadden gehad over dynamiet, de hele kapel opgeblazen, zoals de Taliban het grote Boeddhabeeld vernielden.
=
Er was het meisje met rood geverfd haar; ze zat vooraan bij een poëzieworkshop, en ze straalde heel krachtig onwil en irritatie uit. Toen ik na een inleiding met het lezen van gedichten en het vertellen over hoe ze ontstaan, de klas, 5 gym, uitnodigde door elkaar gegooide regels van een gedicht te herstellen, bleef ze obstinaat zitten voor een blad wit papier. Ik keek naar haar en vroeg woordloos wat er aan de hand was. 'Ik heb geen pen' mompelde ze. Ik legde een ballpoint op haar tafel, maar natuurlijk was dat niet de oplossing. Ik zei dat ze de regels die ik op het bord schreef, moest overschrijven. Ze deed het niet en legde de ballpoint terug. Ik vroeg wat er aan de hand was. 'Ik hou niet van gedichten.' 'Maar dan kun je toch wel meedoen? Wil je weg? Moet ik je wegsturen?' Nee, dat was niet de bedoeling, dat leverde maar gedoe op. Omdat ze verder geen last veroorzaakte, besloot ik haar in haar sop te laten gaar koken. Het tweede uur moesten we in een ander lokaal zitten. Sommige leerlingen kwamen wat later binnen omdat ze een toets Latijn moesten ophalen of zoiets, dat werd me niet duidelijk. Het geverfde meisje kwam binnen. Ze had gemakkelijk niet kunnen komen, leek me. Ik legde haar uit - de overigen waren al aan het werk - dat ze een gedicht moest schrijven naar eigen keus of geïnspireerd door een aquarel van twee granaatappels of een schilderij van een matador die bij een dode collega onder een laken, staat te peinzen. Ik zei: 'Schrijf maar op wat je ziet. Het hoeft geen gedicht te worden.'_Even later zag ik dat ze vijf woorden onder elkaar had geschreven: stoel, laken, rood, kelder, man. 'Ik weet echt niet wat ik verder moet.' Ik knielde naast haar neer en schreef onder de woorden een aantal regels, à l'improviste, af en toe kijkend naar het schilderij. Na een achtste regel keek ik naar haar: haar gezicht was opengebloeid. Ik zei: 'Zo kun je het doen, maar dan op je eigen manier' en ik kraste mijn tekst door. 'Nee', zei ze, 'dat vind ik wel leuk.'_Even later ging de bel. Ik had geen gelegenheid meer haar papier te bekijken. Nu ben ik zo benieuwd of er nog wat op kwam te staan. In ieder geval ben ik haar voorlopig niet vergeten. Er was even een ontmoeting geweest.
=
Ik zeg: 'Je moet in ieder geval niet wachten tot je inspiratie krijgt, want die moet je afdwingen. Hoe? Door je pen over het papier te bewegen. Je schrijft iets en dat kun je altijd nog weggooien, maar al schrijvend kom je op ideeën. Hoe doet een schilder het? Hij pakt een doek, verf, een kwast, en begint. Wat? Dat weet hij nog niet. Een componist? Hij gaat bijvoorbeeld achter de piano zitten en slaat een toets aan, en nog een. Hans Faverey, pestkop, tegen een interviewer: 'Hoe het gaat? Heel gemakkelijk.' Hij liep naar een stapeltje papier, pakte een vel, draaide het in zijn typemachine... maar toen? Sloeg hij een toets aan of ging hij wachten? _Volgens Henk van der Waal, in De Kunst van het dichten, moet je wachten. Je moet, zegt hij, afscheid nemen. 'En van afscheid nemen word je minder in plaats van meer.' Je moet leeg worden. 'Liever dit dralen en ijsberen dan uit puur ongeduld of valse werkdrift de pen al op papier zetten(...) Want dan gaat het mis. ' _'Dan komt er haastwerk in plaats van dichtwerk.'_Mijn aanwijzing is dus verkeerd? Bij een workshop kun je natuurlijk niet gaan wachten en ijsberen. Bovendien moet je geen briljante poëzie verwachten. Hoogstens komen er aardige regels uit. (En inderdaad, na afloop van het schrijven van een klas, loop ik rond, lees steeds weer een aantal verrassende teksten, soms heel nadenkelijk, soms lichtelijk filosofisch, soms mooie observaties, aardige taalvondsten. Soms is het een mooi beschouwinkje, maar geen gedicht. Dat zeg ik ook en ze begrijpen het.)_Henk van der Waal zegt: 'Dichten mag dan een kunst zijn, het is geen kunstje. Dat dichten een kunst is, betekent juis dat je uiteindelijk geen macht hebt over datgene wat er op papier komt en dat passiviteit een grotere rol speelt dan activiteit.'_In een workshop ben je dus bezig met een kunstje, maar misschien worden sommige leerlingen daardoor aangezet tot het zich bezighouden met kunst.
De ontkenning van een pater-bestuurder over misbruik van pupillen. PvdA en VVD eisen een onafhankelijk onderzoek; het CDA wil het kerkelijk onderzoek afwachten. De CDA'ers hopen dat er nog een gaatje kan worden gevonden om te ontkennen of te zeggen dat het wel meeviel. Net als bij Zalm die van de nieuwe CDA-minister van financiën niet hoeft op te stappen. De toezichthouder AFM vond dat Zalm te kort schoot als financieel directeur van de DSB Bank. De Nederlandse Bank geeft Zalm het voordeel van de twijfel._Karidzic geeft de moslims de schuld van de oorlog in Bosnië: de Serven moesten wel een heilige oorlog voeren. En er zijn geen 8000 moslims vermoord in Srebenica, maar een paar duizend._In Iran wordt de laatste kritische krant verboden omdat deze 'de grenzen van de pers' had overschreden, aldus het regeringsgetrouwe persbureau ISNA._De hufters Fokke en Sukke, gekleed als priesters, vragen met opgewonden gezichten en geslachten of het oude slachtoffer nog één maal heel precies wil vertellen 'wat u allemaal moest doen bij de pater.'_De meneer van de PVV noemt de PvdA de Partij voor de Arabieren; hij begint te lijken op Dr. van Swieten uit de strip Singles op zijn oudejaarsconference; al die zouteloze grappen - de zaal stroomt leeg. (Het duurt nog even, maar dat gaat gebeuren.) Kusters (NVU) met een smal snorretje op zijn bovenlip gaf zijn dochters mooie Germaanse namen. Hij wil geen moskee meer laten bouwen en de moslimkinderen moet met alle blonde kinderen elke morgen het volkslied zingen en hij vraagt fel: 'Wat is daar mis mee?'_De algemeen directeur van de Italiaanse publieke omroep, aangesteld door Berlusconi, wil geen kritische actualiteitenprogramma's meer uitzenden in de aanloop van regionale verkiezingen. In Nederland moet Nova verdwijnen. Op radio vier babbelt Annette van Tricht korte muziekjes aan elkaar. Ze praat met de actrice die Tirza speelt en zegt: 'Ben je zowaar op een deftige zender' en eindigt als een tante met de woorden: 'Zet 'm op meid!' 'Fantastisch!!!' zou Erica Terpstra


Schilderijen :
ekkersx.blogspot.com/2010/02/roel-jaren-30.html
Maraboes

Oude poëzie is nabootsend, nieuwe scheppend. Men spreekt van memesis tegenover poèsis. Ik kan het demonstreren aan de hand van twee gedichten, ook al zijn ze in dezelfde tijd geschreven. Ze gaan over een Afrikaanse vogel, lid van de ooievaarfamilie.( Wikipedia zegt: 'De vogel heeft een vrijwel kale kop met een hangende krop, een grote gelige snavel, zwarte vleugels en staart en een wit lijf. In tegenstelling tot andere ooievaars vliegen zij met ingetrokken hals. Ze hebben een vleugelspanwijdte van ongeveer 2,60 meter.Maraboes zijn grotendeels aaseters en worden vaak in gezelschap van gieren aangetroffen. Zij verkeren meestal in gezelschap van een paar soortgenoten, maar komen soms ook in grote groepen bijeen. Ze broeden in kolonies en bouwen hun omvangrijke nesten in grote bomen, vaak dicht bij de mensen in de dorpen.' Het eerste gedicht geeft een beschrijving die gemakkelijk te herkennen is. Het begint met een vergelijking, zoomt dan in op de omgeving, gaat terug naar de vogel en beschrijft zijn uiterlijk en gedrag. De dichter gebruikt een metafoor ('broek'). Het eindigt met een slaapstand. Het gedicht lijkt op een schilderijtje.
MARABOES
Als een weerhaan staat hij op de tocht
zijn wieken te wegen
de trompetboom blaast bloesem en schaduw
een zegen voor de vogel aan de rand van het water
de naakte kop steekt uit haar bont
de krop uit het dons van de vogelborst
haar dorstige snavel kleppert een slok.
Hij schudt zijn kraag, vouwt vaardig
het pak op de wit donzen broek
stapt gewichtig nader, ze pikken wat in de grond
draaien rond, klepperen water
waarna hij weer gaat, verderop.
Peinzend schikt zij haar onderdons,
dan vouwen de poten haar ernstig op.
Jeanne Wesselius

Het tweede gedicht is heel wat moeilijker. De titel geeft een vage aanwijzing: de biotoop wordt genoemd, maar de lezer weet nog niet of het over mens of dier gaat. Het zou ook nog iets vegetatiefs kunnen zijn. Verrassend begint het gedicht met 'Mijn tantes'. Wiens tantes? Een ik 'had nog niets besloten'. Wat zou er besloten moeten worden? Dan komt de 'leigrijze winkelchef'. Als je niet weet dat het over maraboes gaat, vraag je je af waar je bent beland. Ja, op de savanne, maar wat doet die winkelchef daar? Is het soms een metafoor? Leigrijs wijst op de vogel. Zijn bewegingen worden heel menselijk beschreven. En wat is dat winkelpersoneel? Zijn we dan toch in een winkel? Die adjudant was zijn leven lang (?) aan het wroeten in een winkeldochter? Wacht, we weten dat de maraboe een aaseter is en moet wachten op de restjes. Een winkeldochter blijft liggen. Is de metafoor 'winkeldochter' soms de motor van alle andere metaforen, die nogal vreemd lijken op de savanne? Lithium is een soort zout dat als medicijn geldt voor mensen met manies of depressies. Zo'n maraboe ziet er nogal treurig uit. Die adjudant zal zeker een droevige aanblik zijn met zijn ingezonken ogen, zijn tremor en zijn sociale positie onder aan de ladder.De dichteres is begaan met zijn lot. Ze weet wat er gaat gebeuren. Dat lijkt onheilspellend. Ze slaat een kruis: medelijden en afweer ineen? Het dier is onschuldig en weet niet van zijn lot, kan er in ieder geval niet over reflecteren, in tegenstelling tot de beschouwer.(
Droomlichaam op de Afrikaanse savanne

Mijn tantes werden lang van lelijkheid
ook zonder spiegel
had ik nog_niets besloten
de leigrijze winkelchef
deed aan ochtendgymnastiek,
alsof het maandagmorgen was
in een ongehaaste zwembadpas
het andere winkelpersoneel
tokkelend tussen de fournituren,

onopvallend bij het tourniquet
een adjudant, met ingezonken ogen
hij wisselde van been
och arme, hij had zijn leven lang
in het knorrende karkas van een winkeldochter moeten wroeten

ik was met hem begaan,
met zijn tremors en zijn lithium in een glas water
salut, groet ik
en leg kort uit wat er zou gaan gebeuren,
hij knikt en knielt - in zijn gezicht veranderde er niets-

ik bekruiste mij
innocence is a state of mind
Hedwig Selles
Het tweede gedicht schept een nieuwe werkelijkheid, door de vreemde beelden, de verrassende identificatie, wellicht op grond van herkenning. Je kunt je afvragen: gaat het wel over de maraboes? Gaat het niet veeleer over een 'state of mind'?
Niet zo duidelijk, niet plaatjesachtig, maar daardoor veel fascinerender dan het eerste gedicht.
"
Bewegings-metafoor
Een icon is een teken waarvan de vorm een gelijkenis vertoont met datgene waarvoor het staat. In de poëzie spreekt men ook van klanksymboliek. Daarmee wordt bedoeld dat de klank een gevoel oproept dat past bij de stemming van het gedicht. Nu kom ik het begrip 'bewegings-metafoor' tegen op een reactie van H.Steinberg op de wetenschapspagina van de NRC (26-01-10).( 'Als mensen over de toekomst fantaseren, leunen ze onbewust iets naar voren; als ze over het verleden denken, leunen ze iets naar achteren. (...) Het is het zoveelste voorbeeld van een abstracte metafoor die een fysieke tegenhanger blijkt te hebben in gedrag. Het zoeken daarnaar is momenteel een trend binnen de sociale psychologie, die wordt aangeduid met de term embodiment, belichaming. Het idee is dat ons denken en gedrag deels gevormd wordt door lichamelijke ervaringen en dat veel van onze metaforen daaruit voortkomen.'
Ik zie iets dergelijks in een gedicht uit 'De Alice voorbij' (Kleine Uil 2005) van mijn hand.
'In de woorden voel je de zwaai naar links'; dat was een fysieke gewaarwording. Het enjambement ('links/ die je maakte') lijkt dat te benadrukken.
Beweging
Wat is de beweging die je maakt
tijdens eens gesprek: en toen
zei ik: ja, het was een gelukkig toeval
dat ik die weg insloeg.

In de woorden voel je de zwaai naar links
die je maakte. Wat was het? Een weg
een zandpad? Bomen aan de kant
groene houten huizen verderop
waarvan de deuren openstonden
waarin je werd toegelaten, bloemen
gastvrijheid, een gelukkig toeval
of toegeven aan de weg die je moest gaan?
=
Interactief
De roman zoals wij hem nu kennen, waarin de psychologische ontwikkeling van de karakters centraal staat is niet zo oud. Voor de vijftiende eeuw ging het om exploratie van de ruimte; na (en nog in) de eenentwintigste eeuw zal het gaan om een virtuele ruimte. Jos de Mul spreekt van een odyssee door de cyberspace. Het gaat daarbij om 'de exploratie van de zich tot in het oneindige uitstrekkende 'nonruimte' van een in toenemende mate autonoom wordende 'objectieve geest''.
De audio-visuele cultuur wint het van de schriftcultuur. Boeken komen in de musea terecht, naast het wastafeltje, het perkament en de lei. Bij de overgang van de orale naar de schriftcultuur was er verlies aan geheugenvaardigheid, maar winst van abstract denken. Bij de overgang naar virtuele tekst winnen we in elk geval de hele oude literatuur terug, die de laatste decennia uit de boekhandels en openbare bibliotheken verdween: het Gutenberg Project maakt alle literatuur gratis en gemakkelijk toegankelijk en wat meer is - door eenvoudige zoekfuncties kunnen we gemakkelijk op zelfgekozen kernwoorden of begrippen zoeken. Dat is een verbetering in vergelijking met de index die door de auteur in zijn boek is opgenomen. Een ander voordeel is het plaatsen van hyperlinks waardoor de lezer naar believen zijn informatie kan uitbreiden en verdiepen. Vroeger hadden we de noten die uitnodigden tot verdere studie, maar de hyperlinks vergemakkelijken ons zoekgedrag aanzienlijk. We moeten zelfs een zekere discipline opbouwen niet alles onmiddellijk na te gaan. Discipline en concentratie lijden wellicht onder het nieuwe zap-gedrag.
Interactieve teksten geven de mogelijkheid meerdere verhaallijnen te kiezen. De auteur heeft ze alle bedacht, maar de lezer volgt de voor hem aardigste of waarschijnlijkste of spannendste. Er bestaan ook interactieve films. Op een cd kan men kiezen voor een bepaalde hoofdpersoon, of een point of view. Dit is niet helemaal nieuw. Misschien herinnert u zich bij het vertellen aan uw kinderen, dat zij de mogelijkheid hadden de loop van het verhaal te kiezen. Ja, Klein Duimpje moest verdwalen en Sneeuwwitje at de giftige appel, maar in de door u zelf verzonnen verhalen mocht het luisterend kind wensen laten gelden. Dat begint al met de kreet: 'Nee, het nag niet eng aflopen.' Er zijn allerlei experimenten uitgevoerd waarbij de lezer zelf de volgorde van de te lezen hoofdstukken mocht bepalen. John Cage deed iets dergelijks met zijn muziek.Een goede schrijver kan dit middel aanwenden om iets fundamenteels duidelijk te maken: bij de poging om een misdaad op te lossen, worden de mogelijkheden en dubbelzinnigheden alleen maar groter, waarmee de schrijver aangeeft dat de werklijkheid onkenbaar is.( Willen wals lezer wel alle mogelijkheden zelf kiezen of is de uitdaging van het volgen van een verhaal juist het volgen van de verbeelding van een ander? Als we zelf mogen kiezen, schrijven we wel ons eigen verhaal! Dat doen we overigens ook in toenemende mate: op blogs is het vertellen van verhalen wezenlijk gedemocratiseerd en ook uitgave van een bundeling verhalen is door 'uitgave naar wens' (print on demand) voor een ieder weggelegd.
=
Aanpassing

Lang geleden las ik een verhaal over een man op een vreemde planeet. Zijn medereizigers waren omgekomen en hij liep lang door zandduinen tot hij bij een soort oase kwam met gebouwen. Hij had nog maar een paar slokken water. In de huizen vond hij troggen waaruit na enig gedoe een soort pap kwam. Hij brandde zijn vingers aan de zure substantie en vreesde te moeten sterven. Ook hoorde hij een vreselijk geluid waar hij voor vluchtte, maar na een tijd bleek de pap zich aan te passen aan zijn honger en het lawaai werd mooie muziek. Vooral dat was me veertig jaar bijgebleven: het knielen voor de trog, het opslobberen van de pap en de doordringende muziek.
Het leek of het dorp zich aan de reiziger aanpaste, maar aan het slot van het verhaal bleek dat hij een lange staart had en een spitse snuit. Hij had zich aangepast.
Het verhaal stond in een boekje uit de Ooievaarreeks met sf-verhalen. Ik moest het ergens hebben en ik zoch het in mijn kasten, maar het bleef onvindbaar. Nu zocht ik via Google de reeks en herkende de titel: De stenen bloedzuiger, verzorger Sybren Polet. Ik kon nu naar de bibliotheek, niet de openbare, want die heeft steeds minder in voorraad, maar gelukkig koestert de ub nog een magazijn.
De verschrikking van de dorst, honger, eenzaamheid, de gruwelijke geluidservaring en tenslotte de totale aanpassing aan de omstandigheden. Wat we mooi vinden is betrekkelijk. We gaan mooi vinden wat ons wordt aangeboden. Op den duur moeten we wel, als we willen blijven leven. Het is een schrikbeeld: de illusie van goede smaak in deze tijd van commerciÎle overheersing van de cultuur.

=
Een perfect geprogrammeerde liefdesrobot...

Een perfect geprogrammeerde liefdesrobot, met geur, geluid, 'gevoel', motoriek etc. is ondraaglijk vervelend. We verlangen dan al gauw naar een partner die weerstand biedt, die eisen stelt, een partner bij wie je je best moet doen. Een weerstandloze wereld, een wereld die onmiddellijk al je oppervlakkige wensen inlost, leidt tot een even grote eenzaamheid als een spiegelpaleis. Een belangrijk deel van je geluksgevoel komt voort uit het feit dat je er voor moet werken. In 'Brave new world' krijg je wat je kunt krijgen en wat je niet kunt krijgen wil je niet, zo ben je in die wereld geprogrammeerd. De paradox van het leven is dat het omgaan met gemis of gebrek je gelukkig kan maken.
=
Geklets

Denken ze bij Radio 4 nu echt dat meer mensen naar klassieke muziek gaan luisteren als A. van Tricht deze lardeert met gesprekjes en spelletjes. Het is feest bij 4. Als je weet wie de minnares van een of andere componist is, krijg je een taart. Er moet natuurlijk eerst geloot worden, want het antwoord vind je in een paar klikken via Google. (Die betaalt wellicht de taart. ) Geen taart? Op naar de cd, die je kunt winnen als je weet wie deze muziek geschreven heeft. Dan heb je nog, een uurje later, het noot-schieten. Ja, kermis-exploitant Van de Boom kan niet wachten tot hij weer mag kwebbelen met steeds dezelfde mensen die een gokje wagen. En dan is er nog iets met een pauze-toets. Gelukkig kan ik gewoon een cd naar keus in mijn installatie schuiven: muziek zonder geklets.


Groepsgedichten (De leerlingen verzinnen een onderwerp, een titel en leveren vervolgens de regels ('roept u maar'). Ik schrijf de regels op het bord en stuur zonodig bij. Zij schrijven op papier.)

Koninginnedag

30 april 2009: een trieste dag.
Het begon zo vrolijk met een lach.
Het blije oranje werd grijs.
Er was één man niet helemaal wijs.

Eén man was genoeg om de dag te verpesten.
Hij raakte ernstig buiten westen.
Eerder had hij een bizar idee
die man met de naam Karst T.

Zijn doel was een bus
met Bea en haar zus.
Haar hoofddeksel zat scheef
waarbij het verder bleef.

1A2 Vestdijkcollege
=
Haïti

Wakker worden in een huis van puin
na een alles verwoestende schok
mensen gillend en huilend om je heen
alles en iedereen is opeens weg.

Is dat nu het einde?
Die ramp die je leven verwoest?
Hoe kon dit nu gebeuren?
Al die mensen onder het puin?

Het wordt een nieuw begin
van een andere samenleving.
Geen ruzie en geen oorlog meer.
Daar gaan we allemaal wat aan doen.

1HA2
=
Afscheid van Michael Jackson

Elke ster gaat ook ooit dood
ook al wil je het niet geloven
en wuif je het weg voor je ogen.

De King of Pop is nu weg.
Iedereen huilt en hoopt dat hij er nog is.
In een grote zaal staan ze voor een gouden kist.

Vijf meter lijkt wel honderd te zijn.
Het dragen van de kist doet zeer.
Maar zijn muziek blijft, voor groot en klein.

1HA1
=
Vragen

'Opa, jij was gisteravond jarig.'
'Nee, ik was gisternacht jarig.'
'Opa, was het een groot feest?'
'Ik ging los als een feestbeest.'
'Opa, heb je ook gedanst?'
'Ik heb met je tante gesjanst.'
'Opa, was oma er niet?'
'Jawel, die had sjans met je oom.'
'Opa, wie deed er dan iets met mijn vader?'
'Die deed het met je zusje.'
'Opa, wan wie ben ik dan een kind?'






De goede herder (aan de wand Anton Mauve)
==
Schavuit
Iemand van wie ik het niet verwachtte, verklaarde dat hij niet keek naar 'Schavuit van Oranje', omdat hij vond dat Tomas Ross het koningshuis door het slijk haalde. Ik vroeg: 'Wie haalt wie of wat door het slijk? Verwar je de afgebeelde persoon met de afbeelder? Heeft Ross de zaak belazerd?' Met mij gebeurde het omgekeerde. Ik had, zacht gezegd, geen hoge dunk van Bernhard, maar door de serie kreeg ik sympathie voor hem. Hij was in elk geval een levendige en volop levende man. De verhouding tussen hem en de oudere Juliana, tussen hem en de jonge Max, was ontroerend.De titel van de serie is goed gekozen; de acteurs waren zeer overtuigend en de presentatie van afwisselend verleden en jongste verleden boeiend.Hoe het nu verder moet? Als Alex verstandig is, bedankt hij voor de eer, maar ik vrees dat dat niet zo is.
=
Media

Kijkend naar een goed gemaakte 3D-film heb je de illusie dat je werkelijk aanwezig bent in het beeld, aan de rand van een ravijn, of zwevend in de lucht op de rug van een grote vogel. In een computerspel maak je een avontuur mee. Je kiest een plaatsvervanger, een avatar, en reist met hem door de jungle. Je stuurt hem met behulp van knoppen. Je verplaatst je avatar, maar je verplaatst je ook in de avatar. Is er een wezenlijk verschil met het je verplaatsen in Odysseus die de grot van de cycloop inloopt, hem bedriegt en later uitdaagt als hij wegvaart? Je voelt de angst als de cycloop grote stenen gooit naar het schip van Odysseus. Je voelt van binnenuit zijn verlangen naar huis als hij uitkijkt over de zee, terwijl hij nog in de macht is van Kalypso. Dit geldt voor alle literatuur; je bent als je 'De Koperen Tuin' leest Nol die verliefd is op Trix of Alice die verward wordt door de Hoedenmaker. Je verhuist naar de wereld achter de spiegel. Je leeft je in.De 3D-film leidt je inleving met grote kracht door het ruimtelijke beeld, dat natuurlijk nog versterkt kan worden door geuren. In de nabije toekomst zet je een helm op en beleef je een bijna reÎle ervaring: visueel, auditief, sensitief. Hoe ver is het nog naar de virtuele orgastische ervaring, die de werkelijkheid kan overtreffen en in_ elk geval de weerzinwekkende exploitatie van ongelukkige vrouwen naar een primitieve historie verwijst, zoals de slavernij?Verhalen zullen blijven bestaan; het fictioneel beleven van avonturen lijkt van alle tijden, maar waarom zou je nog een papieren boek met drukletters ter hand nemen als er zo veel krachtiger media op je pad komen?
=
Leider

Wie zei/zegt dit?
De massa is als een vrouw. Je moet haar niet proberen te overtuigen met rationele argumenten; je moet haar paaien met gevoelens en emotionele betogen. Ze is ook nog een domme vrouw: je moet dus alles een paar keer herhalen en met stemverheffing spreken. Je moet duidelijke taal gebruiken; dus niet zeggen: 'Dit lijkt niet juist', maar 'Dit is kletskoek.'
Intellectuelen moet je belachelijk maken, want het zijn slapjanussen. Je moet een zondebok aanwijzen, bij voorkeur een groep waarop men jaloers is of waarvoor men een beetje bang is. Tegenstanders moet je uitschakelen. Daarbij kun je geweld gebruiken, niet te opzichtig, maar wel zo dat het duidelijk is. Wijs steeds op de kwaliteiten van het gewone volk, ons soort mensen, laat ze trots zijn op hun eigenschappen, voorkeuren, eetgewoonten, maar geef ze geen zeggenschap, want ze willen graag geleid worden. Leg uit dat democratie betekent dat de mensen jou kiezen en dat jij vervolgens alleen bepaalt wat er moet gebeuren, anders wordt het een rotzooitje.
=

==

Merkwaardig gedicht: er is sprake van twee honden, aan het water, bij een waterval. EÈn staat bijna in het water. Hij is jaloers of hij staat jaloers te kijken naar het water. Omdat nummer twee daar altijd staat te drinken? Of is hij jaloers op de schoonheid, aantrekkelijkheid van die hond. En wat is dat voor aantrekkelijkheid? Geur? Nummer twee lijkt terug te kijken en ziet (zag) dat ÈÈn langzaam verdween, niet weg liep, maar oploste. Hij verliest zijn identiteit. Wat rest is een soort kern, zijn botten. Voor een hond een aantrekkelijk perspectief`, zo aantrekkelijk dat botten worden begraven om later weer op te graven. Iets hebben voor later.Het geheel, geschreven in verleden tijd, lijkt een beschrijving van een prent, tekening, schilderij, waarbij de beeldend kunstenaar meer dan een moment heeft afgebeeld, maar ook een tijdselement heeft aangebracht (het oplossen), zoals we dat kennen in middeleeuwse afbeeldingen of strips.Je kunt het gedicht herschrijven in tegenwoordige tijd. Wordt het dan duidelijker of beter? De verleden tijd schept een zekere afstand, die bepaald wordt door de subjectiviteit van de beschouwer en hoewel ik het gedicht zelf heb geschreven ooit, blijft het raadselachtig.
De overkant
Hond nummer ÈÈn stond
nog net in het gras, jaloers
te kijken naar het stromen
van water, een waterval

waarvan hij dacht dat hond
nummer twee wel altijd
te drinken stond, gespierd
met zijn aantrekkelijk gat.

Twee zag hem langzaam opgaan
verdwijnen, weg van het hond zijn
de botten alleen nog als beeld
allemaal begraven in achtergrond.




Glas
( Vandaag leerde ik dat het de uitvinding van zuiver doorzichtig glas was, in VenetiÎ, die er voor zorgde dat men lenzen kon maken, waarmee zowel het zeer kleine als het zeer grote (de planeten) bestudeerd kon worden. De mens kon verder kijken dan zijn_ neus lang was: ontdekte de beweeglijkheid van spermazoïden en nieuwe planeten. De Romeinen maakten al glas, maar nog niet zuiver.Het doorzichtige glas werd ook gebruikt bij opstellingen van schilders ten behoeve van het perspectief. In de Renaissance veranderde de weergave van de waarneming radicaal door diepte te suggereren in een plat vlak.
Op zoek naar meer gegevens kom ik vandaag het volgende tegen:'De lens (Latijn voor linze , vanwege de halfbolle vorm) werd al vele eeuwen eerder gebruikt. De oude Perzen slepen al glazen lenzen rond het jaar nul. De Romeinse schrijver Seneca wist al dat kleine letters beter leesbaar worden als je ze door een bol water bekijkt. In de Middeleeuwen beschikte men in de kloosters al over primitieve leesbrillen en vergrootglazen.' (bron Noorderlicht)
En vandaag lees ik ook de blinde heer voor uit de 'Divina Comedia'. We zijn al bij Canto III van Het Paradijs. Daar stond: 'En zoals ons gezicht in doorschijnend en glad glas of in helder en stil water...' Dantes boek is van het begin van de veertiende eeuw. 'Waarchijnlijk is de techniek van het glasbewerken door kunstenaars uit Constantinopel in Venetië geïntroduceerd. Zij waren meegekomen met de kruisvaarders die Constantinopel tijdens de Vierde Kruistocht hadden veroverd. Een andere mogelijkheid is dat in deze tijd het procedé van glas ontkleuren, wat in de vergetelheid geraakt was, herontdekt werd waarna de Venetianen in staat waren om zuiver kristalglas te produceren. Op het eind van de 13e eeuw was het eiland Murano het centrum van deze industrie. Vanwege het brandgevaar moest dit op een eiland gebeuren en mocht dit niet binnen de stadse bebouwing plaatsvinden. Tevens hoopte men daarmee de kennis van het procedÈ geheim te houden.' (Bron Wikipedia)
=
Buster Keaton
De goede komiek heeft bijna altijd iets tragisch. In een film over Buster Keaton werd getoond hoe het oude getekende gezicht in de loop van de tijd was veranderd. Uiteindelijk zag je de jonge Keaton, vol verwachting, nog onbeschadigd en vast van plan mooie dingen te doen. De oude Keaton kon terugkijken, zoals wij allemaal eens - als het ons gegund is terug te kunnen kijken - en hij zag zichzelf als jonge man. Ik weet niet wat hij zag, maar ik zag dezelfde man, zoals ik ook oude foto's van mezelf zie of van mijn geliefde en denk: ja, hoe anders, maar toch dezelfde.
Buster Keaton
Ik zag je gezicht in vijf fasen
jonger worden, terwijl ik wist
hoe het me je afliep, hoe je
groeide, gelukkig was, in verval

raakte, maar tenslotte je gezicht
in jeugd, vol verlangen naar
wat je ging beleven en maken
zo strak en onzeker over geluk.

En het was hetzelfde gezicht
dat later getekend, omgeploegd
terug kon kijken naar je eerste film
toen alles voorbij was. Hetzelfde.

=


Dag B.
je weet vast nog wel met hoeveel gemak jij de Rubik-kubus oploste: binnen 120 verdraaiingen, in twee minuten had je de kleuren op de juiste plaats.
Je deed het schijnbaar op goed geluk. Maar wist je, dat als je echt zo maar wat draaide, op goed geluk, dat je dan 1: 5.10 tot de 18de mogelijkheden had. En dat je, als je de draaiingen uitvoerde in het tempo van één seconde, dat je dan 5.10 tot de 18de seconden nodig had, dat is 126 miljard jaar - vele malen meer dan het universum oud is.
Hoe deed je dat dan?
Welke geheimzinnige intuïtie stuurde je aan?

Ik lees net dat alle mutaties die nodig zijn voor het evolutionaire resultaat van jouw aanwezigheid niet door blind toeval kunnen hebben plaats gevonden. De kosmoloog en wiskundige Fred Hoyle heeft erop gewezen dat lukraak evoluerend leven even onwaarschijnlijk is als een orkaan die over een schroothoop raast en daarbij een functionerend vliegtuig genereert.
Welke geheimzinnige kracht stuurde het leven aan?

=

Ramsey Nasr over Balkenende
19 januari 2010
Het is - om een modewoord te gebruiken - een stevig gedicht: liegen, de zijde van Herodes kiezen (dit tegen iemand met een bijbelse achtergrond), het farizeïsme.( Het begint met het venijnige 'Zo JP' en eindigt met het harde 'massaal vernietigd en bevrijd in t graf.' De woede van de dichter, zijn persoonlijke inzet, blijkt uit 'Ik ken een land...' Hij legt de politieke keuze van Balkenende bloot: voor Amerika, voor Israël.( Het laatste rijmwoord is zeer effectief.
De dichter koos voor de sonnetvorm, traditioneel. Twee kwatrijnen, twee terzetten. Rijmschema omarmend en gekruist: eén keer assonerend eindrijm, één keer geen eindrijm. Ook in de terzetten: efg - efg, waarbij de f staat voor assonerend rijm. Het gedicht is jambisch, vijfvoetig, maar niet rigide.
( Het treurige is dat Balkenende zich niet aangesproken voelt. Hoe veel kinderen, zal hij vragen, heeft Sadam Hoessein gedood? Moesten we die wrede dictator niet aanpakken. Wie is de nieuwe Herodes? (En: moet Israël zich dan laten vernietigen? Wie begint met de raketten? Nasr op zijn beurt: en waarom die raketten?)( Iemand vraagt: is dit de functie van poëzie? Antwoord: lees de hekeldichten van Vondel (om maar in ons eigen taalgebied te blijven.)
Nieuwjaarsgroet
Zo JP, hoe voelt het om te liegen
en dan te moeten zien dat het gedrukt staat?
Hoe voelt dat, om als christen-democraat
de zijde van Herodes te verkiezen

en honderdduizend kinderen te doden
omwille van één koning? Volkenrecht?
Ik ken een land dat dozen resoluties
juist dankzij ons al jaren naast zich neerlegt.

Ziehier onze premier, hij leest de krant
en denkt: laat ze maar lullen, mijn geweten
is zuiver. En geen koren zonder kaf.

t Is goed te liegen voor het vaderland.
De beste wensen nog van alle Irakezen
massaal vernietigd en bevrijd in t graf.
=
Het vrije veld
Wat men vroeger 'aether' noemde, in een aangepaste spelling 'ether', heette in het Sanskriet 'akasha': de alles doordringende ruimte. Het was het vijfde element, naast aarde, water, vuur en lucht. Men beschouwde akasha als de moederschoot, waaruit alle materie is voortgekomen en waarin alles uiteindelijk ook weer opgaat. ( In de Griekse mythologie is Aether de god van de atmosfeer, de bovenste luchtlaag, die de goden inademen (in tegenstelling tot de 'gewone', aardgebonden lucht die stervelingen inademen). Volgens de moderne wetenschapper en filosoof Ervin Laszlo is het akasha-veld het geheimzinnige veld dat beschouwd moet worden als de geboortegrond van tijd en ruimte in de kosmos en uiteindelijk ook van het menselijk bewustzijn.
Over dat laatste schrijft Bernlef, zo meen ik, in zijn gedicht. Het gaat over de geboorte van woorden. Is er betekenis vòòr het woord? Ja. Op de grens van slapen en waken hebben we de ervaring van betekenis vòòr de taal.( aar verwijst 'het' in de eerste regel naar? Toch niet 'het vrije veld'. Dat waar naar verwezen wordt, staat niet in het gedicht. Is het het rationele begrip, het woord geworden begrip?Het lijkt of de dichter ook een verbeelding van het akasha-veld geeft. De slotregel heeft een bijna religieuze lading.
Het vrije veld

Hier waar het niet kan komen
de woorden elkaar afstoten

Dit is wat men noemt 'het vrije veld'
het kent horizon noch grenzen

Uit de hemel hangen draden, slordig afgehecht
bewegend in de wind (want altijd waait het daar)

Verder beweegt er niets. Een paar losse stenen
slurpen zich vol licht (alle schaduwen verdwenen)

Toch moet het hier ergens zijn, beginnen
wat men later zijn herinneringen noemt

Maar nu nog een toestand waar geen mens
vat op heeft, waarvoor geen woorden zijn:

Een en al onaantastbare luister.
=
Het 'kwaad'
De ramp in Haïti laat net als vroeger in Lissabon (1755) de vraag stellen naar de zin van het kwaad in de schepping. In de Japanse Kodjiki wordt verhaald over de schepping van deze wereld. Er waren twee goden, Izanagi en Izanami, wat betekent het mannelijk resp.het vrouwelijk wezen dat uitnodigt. Zij ontmoeten elkaar voor het eerst: ' o, wat een verrukkelijke jongen/ meisje ' en dan beginnen ze een gesprek over het kleine verschil van hun beider lichamen. Ze besluiten tot paring. De eerste resultaten zijn onvoldoende: een bloedzuiger en een eilandje van schuim. De tweede ontmoeting gaat beter: de acht eilanden van Japan, bergen, bomen, dieren en tenslotte - en daar gaat het nu om: de snelle mannelijke vuurgeest die bij zijn geboorte zijn moeder ernstige brandwonden toebrengt. Zij sterft. Het verhaal gaat verder, maar het gaat mij om het kwaad dat in het begin dus al aanwezig is.
In de Edda ontstaat uit een soort nevelig niets kou en hitte: Niflheim en Muspelheim. Uit de botsing tussen die twee ontstaat de reus Ymir. Die reus wordt gevoed door de zuivere melk van de koe Audhumla en nu komt het: besmet door de giftige bron Elivagar. Gif, meteen al. Daarom zijn reuzen slecht en goden als Odin, Willi en We goed, want die zijn niet besmet. De godenwereld raakt wel betrokken bij de reuzenwereld en daaruit komt uiteindelijk Loki voort, een god die met vuur te maken heeft (denk aan Lucifer).
Het raadsel van het kwaad. Het is in allerlei mythische verhalen meteen aanwezig.Men hoort mensen zeggen: als er een god bestaat, hoe kan hij dan toelaten dat onschuldigen zo gruwelijk omkomen, half verpletterd, stikkend en gemarteld door dorst?Anderen zeggen: de sadistische wreedheid van het lot: dat echtpaar dat een adoptiekind komt ophalen en sterft onder het puin van het hotel, mèt het adoptiekind, terwijl thuis het eindelijk toch gekomen eigen kind wees is geworden.Dit alles veronderstelt dat de kosmos en de aarde geschapen zijn of ontstaan zijn vanuit een menselijk perspectief, maar de barre werkelijkheid is dat de natuur even onverschillig is ten aanzien van de verpletterde mier als tegenover de verbrande kankercel. Elders in het universum wordt een planeet verpletterd door een enorme komeet, of daar nu leven op aanwezig is of niet. De vraag naar het kwaad is betekenisloos in het licht van de kosmische evolutie. Er is geen kwaad. Er is alleen, voor ons, het lijden van de mensheid, dat we moeten verwachten en dat we uit solidariteit moeten verzachten.

Achter de grenzen...
Achter de grenzen zijn wij weerloos.
De wereld is een gevaarlijke plaats
alsof er een afvoerput bestaat
die wat je denkt te begrijpen wegtrekt.

Leve de zeeën, bossen en bloeiende hei.
Leve het leven in de oude krant
toen je nog niet wist waar het heenging.

Je bouwt een hek om de siertuin
graaft een vijver die blijft staan
ziet de muren van het woonhuis beven
midden in een lichtgroen bosbegin.

Als alles...
Als alles altijd al bestond
zouden wij niet ademen; de aarde
zou verbrand zijn in het licht
van alle zonnen: wij leven

omdat wij ooit niet leefden
verbleken omdat wij gelezen zijn.
Het is 's nachts donker omdat
alles ooit begonnen is met licht.

Als liefde altijd had bestaan
zouden wij verteerd zijn: dank zij
de immense onverschilligheid
kunnen wij soms houden van elkaar.

(Uit De Alice voorbij, 2005, Kleine Uil)




In the Beginning

As a river is without a source
but takes his flow from falling drops
from a leaf on a tree in a forest
muddy puddles, ditches, brooklets, streams.

As I was not there before I was there
knew no little sister, my parents
did not miss me when their eyes
first flashed seeing each other.

As a tidal wave from a tremor rent
so a poem will rise upon the page
gradually grow into a whole
open at first, closed in the end.




How it begins...

How it begins and how it ends
the red sky and before it in black
the lines by his hand: it tries
to make a drawing of its own
reality, which will be ours
but which we forever fail to
grasp in the light of day.

It is the painter of breaking colours
and we are its eyes, speechless
seeing everything grow and disappaer
constantly thinking we gain control
over its world until it dawns on us
night fall in red and black lines.
(vert. Rien van Nek)



Spring flowers in September

(Voyage to Spitsbergen aboard the Barquentine 'Antigua';
travel guides: Louwrens Hacquebord en Frits Steenhuisen)
(with my thanks to Barry Lopez)


The spirit's suspended expectation,
the barnacle goose gaggling,
prints of blacklegged kittiwakes in the sand.

In the water immense men are gliding
by, feet up, some headless,
crystal castles, mushrooms

connected under water, If you can
rest, you must sleep. How does desire
itself, the desire to grasp, shape

your knowledge? What shall we
do when the dumbness of our past
becomes a burden to our future?

The boreal owl presses its frozen
prey against its breast feathers. You can
put life into a bow to the nest

of a shore lark. Bending over
to pick up the rib of an arctic hare
he saw the silk cocoon of a butterfly pupa.

He looked at the shore lark at his
feet; it gazed back with glassy eyes.
Hands in his pockets he made

a bow to the birds, the sigh
of life in their nests. He bowed
to their headstrong fertility.

Red-hued snow caused by growth
of algae or droppings of guillemots
feeding on shrimps.

Round the ship a whale diving,
its back undulating above
the water, people uttering cries

as if watching a circus show.
It swims past the ship, emerging
on the other side, people walking along.

You read about a darkness so pitch-black
it looks like lunacy, a cold cracking
everything, even the sharp stones.

A man in the northernmost village
of the world, inspecting the ship,
saying that he likes it:

the rigging, the masts, the curve of its hull.
the captain smiles at him, his teeth showing,
suggests the hull might be a bit slimmer.

We walk on top of a forest, one centimeter high:
salex polaris. Happiness is in details.
A camera one centimeter from saxifrage.

A home for explorers, on a wall torn
reproduction of snow-covered mountains.
See what's outside. What's the light like?

Two photos of arctic foxes, one with a goose
between its jaws. See what's outside: a campsite,
yes, campsite with a tent, rules on a noticeboard.

Don't feed the foxes. A fox with human
food will be shot. Outside an arctic
fox is nosing around, all day round.

It looks at the people, deciding
to retreat slowly across a ledge - in search
of what? as long as the light lasts.

The polar bear is called pisugtoog, the great
Wanderer. Is there any untrodden land?
In the desolation of mountains, snow

And water you suddenly see a little boat
with a man. Where does he come from? Where
is he heading? What's he doing there?

A she-bear has found a minke whale carcass,
eats her fill, lies down close by,
sleeps, relieved of the need to hunt.

Her breakfast will be there and keep in
the cold for a while. Now and then she goes
for a short walk, slowly, slightly bored,

it seems. Her cubs are further down,
not as helpless as they were. Walruses
with strong lips suck out mussels.

Someone casts his fishing line, catches a cod
another one afterwards. There'll be fish
for dinner, we think. He hauls in two more,

lays the fish on the deck, puts it out of its pain
with a bat. Someone else cuts loose its head,
strips its skin. Slabs of white fish in a tray.

Deep inside me lurks a fear of being hunted
too. Disturbed graves. Later on bones and
skulls were gathered by sailors. Stones on top,

inscriptions saying this was what Wilhelmina
wanted. Many skulls taken away by visitors. A seal
floating past, its round eyes looking at the red coats.

A group of bearded seals swimming after
the ship. We cannot tell what it means,
we create meaning. Cannot live without.

Looking at the water, the waves, the empty
mountains, space and light. 'Quviannikumut'
Which means feeling perfectly happy.

Are they still there, the numerous walruses,
there on the narrow island? Some of them swimming
up and down before the group; two of them

clambering up the jagged stone wall.
Will they be going somewhere else,
diving down on the way, looking for mussels?

The dead whale is still there, gnawed
bare further by the lazy bears; they
lie down in the snow again to rest,

getting rid of body-heat, collecting fat
for when it will be getting dark, dark
for months, wind howling round the mountains,

the glacier expanding, but slowly
sliding down to the clear water; when
this is frozen up, too, the bears will lie

in their cave waiting for the light.
The arctic fox is nosing around, the stones
will lie where they are for centuries.

A longing for the light; the light round
the icebergs and the colour of the ice:
white, grey, greenish-blue; then brilliant

acquamarine, pink by nightfall,
light purple, even, a soundless
organ of colours. Listen! Do listen!

An iceberg on the horizon, seemingly
suspended. Impressions without comment;
fantasies about their melting-patience.

For hours he had walked on the ice in the sun;
detached from everything, so detached he
effortlessly solved scientific problems,

He said so in a tone of somebody talking
about being in love. A long wait for
something to happen suddenly: quinuituq.

White patches on black mountains. Thinking
of the never-ending dark, the cold
bringing on tears of pain, blasting stones.

Angakoq is the light that can see
in the dark, icebergs, cathedrals of light
in satanic shapes, revolving in the water.

Sharing life with other life
the passionate embrace of something
outside yourself: a gull, a bear, a hill.

I listen to the land, but long
enough to come to understanding?
Birds round the top, looking for what?

A bear wanders about the tundra,
throwing out his big paws, his long snout
swaying over stones and plants, as if

searching; he is at home here, need not
understand, belongs to the land. The network
of footprints of a fox exploring the island.

Crisscrossing lines, a seeming chaos,
the order of the edible between
sorrel and scurvy-grass, reindeer moss.

The thunder of a huge chunk of ice
from the glacier crashing into the water,
the wave spreading out across the fjord.

It may take years for a plant
to go to seed. It waits with patience
for the light, will paint the soil.

Just think of a bear pacing about
on his own. Is he lonely? He
wanders alone and his perceptions

are turned into orders to proceed.
The dead indomitability of the mountains.
They have been here so long, long before people came.

Here I am, walking on the loose stones,
forced to watch where I put my foot.
Now and then I stand, listen to

the silence and look at the mountains
beyond the water: black, grey with
white patches, fog around their flanks.

And I imagine walking there alone,
probably lost because of cold and lack
of food, miles and miles away from a table

laden with food and drink. Language links up
images. Gather the words, gather sounds,
significance, the origin of light.

The crispness of ice on the glacier;
from time to time glass seems to break, but
mostly it is creaking you hear. Unexpected

cracks that rush the water down. Heading
for the shore in a small boat. Beaten
back by wind and water. No landing.

The man travelling northward out of
curiosity to give meaning
to his life, perhaps ultimately

a longing to be included in
a seemingly unsympathetic landscape.
He said that the land under the North Star

is the most excellent place on earth
because of the light falling on those
desolate places. Look and listen:

The general call to keep your spirits up in spite
of more and more mercury in the food-chain.
You must believe in a future worth living in.

The balloon rose after three years, crashing
two days later. Thirty years afterwards
the film was processed: images of despair.

Where in the short summer water
forever cascades down, out, on its way
to the great water, the dark green sea.

Along their flanks, now dry, you see traces
of sliding ice. You fish out a chunk
of ice, fresh water, medieval or older.

In the end morain silene acaulis,
flower of spring, light purple, with gleaming leaf
will still be in bloom when I am gone.
(translation: Rien van Nek)




Misverstanden over poëzie
Iemand heeft het over het verwachte verlies van zijn politieke partij. Treurnis alom. Hoofd omhoog in de regen en de druppels lachend opvangen: dat noemt hij poëzie.( Hij citeert Boudewijn Büch die dacht dat poëzie alleen gedijt in een poel van verderf - een achterhaalde romantische gedachte, die zelfs in de Romantiek niet serieus werd genomen.( Een slordige waarnemer is hij ook. Hij schrijft over Michael Jackson: 'Nu hij dood is - dieper kun je niet zakken - maakt hij ineens weer een mooie film en zingt hij de sterren van de hemel.'( ( Nu het slecht gaat met de partij moet de poëzie ontwaken. De partijleider toont zich een poëet. Hoe zo? Allerlei moeilijke problemen...maar hij veert op. De passie is helemaal terug. 'Pure poezie. Wonderlijk woordgebruik is dat. ( Voor poÎzie is misschien passie waardevol, maar de gelijkstelling poëzie en passie is triviaal.( ( Wat hij wil zeggen en hopen is dat we ons moeten 'herpakken'. Prima, maar met poÎzie heeft dat niks te maken.( Slordig denken is dit: eerst veronderstellen dat poëzie het best gedijt in sombere omstandigheden (Slauerhoff jankend van heimwee) en dan zeggen dat de poëzie terug is omdat het vuur en het enthousiasme terug is.( In de roman 'De Idealisten' van Zoë Heller kom ik een ander misverstand tegen: 'Poëzie was het enige waarin ze op school nooit had uitgeblonken. Ook wanneer ze al haar intellectuele vermogens op bepaalde gedichten had losgelaten, weigerden ze hun betekenis prijs te geven. Ze herinnerde zich dat haar leraar Engels ooit wanhopig tegen haar gezegd had: 'Je wil de gedachten van het gedicht kraken zoals je een noot kraakt, om te ontdekken of de inhoud 'goed' is of niet. Maar als de dichter iets had willen zeggen dat je in één zin kon vatten, had hij waarschijnlijk geen gedicht geschreven, maar een slagzin.' Misschien was geloven net zoiets als poëzie. Het vereiste een gevoeligheid en subtiliteit van geest die ze nog moest bereiken.( Die leraar Engels had gelijk, maar de 'zij' van dit fragment begrijpt het niet. De gevoeligheid en subtiliteit had ze misschien als kind en heeft ze in een rationele opvoeding en schoolloopbaan verloren. Ze moet gewoon de tekst van het gedicht voor zichzelf laten spreken, er niks achter of 'in' zoeken.( Mijn studenten leken soms op Jantje van de zondagsschool. Juf geeft een raadsel. Het is wit en zwart en het zit in een boom. Jantje zegt: Het is een ekster natuurlijk, maar het zal het kindje Jezus wel weer zijn. Zo lezen veel mensen poëzie. Het zal wel weer moeilijk zijn. je moet er van alles achter zoeken. De regel van Nijhoff heeft onbedoeld veel kwaad gedaan. Lees maar, er staat niet wat er staat. (Dit was een grap over een tekst op een gebouw in Batavia: Waterstaat. Wat er staat? Er staat waterstaat.) Je moet integendeel gewoon lezen wat er staat, met in acht neming van beeldspraak uiteraard.( Onlangs klaagde een literatuurprof bij mij over een onbegrijpelijk gedicht van Faverey.
Sneeuwbril op; kap op;

Polsriemen vast. Toestel
begint te trillen: je bent

nog iemand. Toestel verheft
zich: je kent niemand.
Toestel valt je aan:
je bent er nog.

Ben je er nog?

Niet bang zijn:
de beul is bij je.
In eerste instantie beschrijft het gedicht een vliegervaring: een eenvoudig vliegtuig boven een besneeuwd landschap (bergen bijvoorbeeld). Je voelt je nog betrekkelijk veilig: je bent nog iemand. Daarna gaat het toestel de lucht in. Je kent niemand. Je voelt je onveilig, vervreemd. Het toestel lijkt je aan te vallen: gevaar, maar je bent er nog. Juist omdat je er bent, voel je angst. Ben je er nog wel? Of ben je flauwgevallen? Je hoeft niet bang te zijn: het gevaar is niet onbekend, je zit er midden in. Je kunt alleen nog maar neerstorten en dan is alles voorbij.
Dat voert naar een tweede lezing, metaforisch. Leven. Sneeuwbril op. Het is verblindend. Kap op. Je moet je beschermen tegen van alles. Een polsriem kan als bescherming aangewend worden. In verpleeginrichtingen ook gebruikt. Dan ben je gevangen. Als de situatie in werking treedt , als het echt begint, wordt het angstig, maar je hoeft niet bang te zijn: je kunt alleen nog maar dood en dan is alles voorbij.
=

Liefde een keuze?
Een moeder schaap krijgt twee lammeren, maar heeft maar melk voor één. Een ander schaap heeft een doodgeboren lam. Wat te doen? Je zet moeder2 en lam2 bij elkaar in het hok, net zo lang tot de moeder van het lammetje gaat houden.( Zo werkt dat in de natuur. Liefde een keuze?( Bij mensen werkt het ook vaak zo. In de beroemde Japanse film 'De vrouw in het zand', wordt een man in een kuil gelaten. Daar is een vrouw - lelijk volgens hem - die alleen is. Zij werkt in de diepe kuil. De man probeert wanhopig uit de kuil te komen. De vrouw zoekt toenadering. Hij wijst haar af, maar na enige tijd komen ze toch bij elkaar. Als hij weer later uit de kuil kan ontsnappen, blijft hij bij haar. Hij realiseert zich: in de kuil of uit de kuil; je blijft gevangen.
'Wat je ook kunt doen is de huid van zo'n dood geboren lammetje stropen en die het adoptielam aantrekken. Als een pyjamaatje. De geur van het dode lam vermengt zich dan met die van het lammetje en de moeder accepteert het gemakkelijker. Het is een oude techniek die goed werkt. Natuurlijk, je houdt de moeder voor de gek. Maar aan het eind is iedereen blij.' (J.L.)
=
Waarom schrijven?
Waarom schrijf je? Wat is je drijfveer? Er zijn vaak verschillende redenen. Evolutionair bepaald is het indruk maken op het andere geslacht. Men denkt dat mensen muziek, taal, kunst hebben ontwikkeld, omdat ze hiervoor door sexuele selectie worden beloond. Meisjes vinden een kunstenaar aantrekkelijk. Groupies vind je niet alleen bij popconcerten. En vrouwelijke kunstenaars? Worden zij sexueel aantrekkelijk gevonden? Madonna, Ilse de Lange, Fritzi ten Harmsen van der Beek, Astrid Lampe? Zingen ze, schrijven ze daarom?
Onlangs ontdekte men dat mannetjes-spotvogels die in een gebied leven met een wisselend klimaat, een breder repertoire aan liedjes hebben dan vogels in de tropen. Hun liedjes zijn ook ingewikkelder. De biologen die dit beschreven, veronderstellen dat de vrouwtjes bij onzekere omstandigheden hogere eisen stellen aan hun toekomstige sekspartners. Het gezang van een mannetje geeft informatie over zijn conditie, zijn immuunsysteem, zijn intelligentie en zijn vaardigheid om een territorium te verdedigen. Je ziet de parallel. Een dichter moet dus niet alleen mooie gedichten schrijven, maar ze ook bekwaam onder de aandacht brengen. Hij moet zijn pr verzorgen, zijn concurrenten belachelijk maken. Is het daarom dat mannelijke dichters steeds weer nieuwe bewegingen uitvinden, steeds nieuwe manifesten schrijven? De Tachtigers verwierpen de domineespoëzie, de Vijftigers de burgerlijke truttigheid, de Zestigers de hemelbestorming, de Zeventigers de krantentaal, de Maximalen... ja, wat? Ze hielden niet van subtiliteiten; ze schreven masturbanten-poëzie en herschreven Marsman op een schreeuwerige manier. En nu hebben we dan even de roomboter- en bijl-poëzie van Pfeijjffer en Harmens. Vrouwelijke dichters hebben het dan over jongetjes-gedoe. Willen zij ook op het podium indruk maken op hun seks-partners? Of hoeven zij niet? Evenmin als de vrouwelijke vogels. Die mannetjes komen wel. En als ze niet komen, dan willen de vrouwtjes ze niet lokken met hun gezang.
Vrouwen schrijven vooral omdat het een opdracht lijkt, omdat ze zich moeten uitspreken of omdat ze het leuk vinden. En vaak houden ze niet van het gezeur er omheen. Vasalis hield op met publiceren, Fritzi ten Harmsen van der Beek wilde niet optreden, stuurde alle interviewers weg en bruskeerde haar uitgevers. Eva Gerlach koesterde haar pseudoniem, tot Komrij het verried. Soms vertonen dichteressen mannelijke trekjes of ze vinden de materiÎle gevolgen wel aardig, zodat ze, bij succes, wel ingaan op uitnodigingen om op te treden. U kent ze wel. En die honderden dichters en dichteressen die geen succes hebben? (Niet altijd vanwege een gebrek aan kwaliteit, maar omdat ze niet in de mode passen of geen zin hebben in strijkages, netwerken, kroeggedrag en wat niet al.) Zij proberen te begrijpen dat de werkelijke reden waarom je schrijft, te vergelijken is met de bloei van een plant. Een plant moet bloeien. Bovendien kun je een diepe vreugde ontlenen aan het maken van iets waar je tevreden over bent. Een zekere erkenning van de buitenwereld is dan niet geheel onbelangrijk. We zijn allemaal op zijn minst een beetje ijdel. Een paar goede lezers moet voldoende zijn. Als je een mooie dahlia hebt gekweekt is het leuk als een deskundige jury jouw bloem bekroont en de kleine groep bezoekers van de bloemenshow die aandacht heeft voor kwaliteit maakt je gelukkig, maar je hoeft niet in de krant. Gedichten wil je wel voorlezen, maar je wilt ze niet op straat rondroepen of in een museum een kijkend publiek overvallen. Je hoeft niet een talrijk publiek, maar men moet wel luisteren. Je bent een vogel op een tak en je zingt: Hallo, kom je op mijn tak?
=
Inspiratie

Een man loopt elke dag op weg naar het zwembad langs het spoor, over een fietspad, met aan weerszijden groen. Als het heeft geregend, in bepaalde jaargetijden, is het asfalt vol met naaktslakken. Hij probeert niet op de beestjes te trappen of er overheen te rijden met de fiets. Hij denkt na over de traagheid van de slakken, over hun kwetsbaarheid. Dit alles gebeurt in de linker hersenhelft. Hij realiseert zich de verschijnselen in zijn omgeving, zijn plaats daarin. Maar rechts voelt hij zich vaag verwant met zo'n dier.
Op een moment komt in hem boven een gedachte, die langzaam taal wordt en daarmee bewust. Dit gebeurt in de linker hersenhelft en vindt weerklank rechts. 'Wij willen weten waarover wij gaan schrijven.'
Met die gedachte begint het; zonder nadenken schrijft hij dat op. Waarom? Omdat hij de attitude van een dichter heeft. Een schilder pakt penseel en verf, een componist neuriet een melodie, loopt naar de piano en speelt of pakt muziekpapier en schrijfstift en noteert wat hij in zijn hoofd (rechts) hoort. Toevallig is de dichter ook schilder, maar hij voelt, weet: dit is een gedachte die vraagt om taal, om een betoogje, een gang in de tijd. Dit is geen stilstaand beeld.
En nu krijgen we een interessant spel, heen en weer tussen beide hersenhelften. Hij ziet staan: 'Wij willen weten waarover wij gaan schrijven' en hij denkt: 'Waarom wij, waarom niet gewoon ik?'
Die gedachte duwt hij weg, die is nu te rationeel. Hij wil verder, rechts, verder in een gevoel. Waarover schrijven? Zonder dat hij zich het goed realiseert, komt: 'een put, een dennenboom'.
Als hij er later over nadenkt, realiseert hij zich dat hij ooit schreef over een put en dat dat was naar aanleiding van een droom, die hij hoorde van zijn vrouw. Het speelde in de buurt van Medan. Er was een vrouw bij een put en die lokte het meisje naar zich toe. Het betekende gevaar. Het had met geheimen te maken. Er was ook de herinnering aan sprookjes, aan een toverwereld.
Hoe kwam de herinnering aan dat beeld en dat gedicht in hem naar boven? Eerst als beeld. Had het iets te maken met geheimen, met dat wat uit het duister naar boven komt.
En nu flitste vanuit links de gedachte: je moet een tegenstelling hebben. Dat is een poëtische wet. Van donker naar licht, van diep naar omhoog, van nat naar droog. En daar kwam 'een dennenboom'. Van lelijk, slijmerig, naar droog en glanzend, maar ook mineraal. Hoezo 'slijmerig'? Was dan al de slak aanwezig? Was de slak op de achtergrond steeds aanwezig? Begon het met de slak en wat betekende die slak? Wilde die slak hem iets zeggen? Was er al de bewondering voor dat langzame beest, die moedig, volhardend overstak van groen naar groen, over het gevaarlijke asfalt? Werd de parel niet tevoorschijn geroepen door een andere poëtische wet, die van alliteratie: p. Een kwam met die p en de tegenstelling met de nog niet aanwezige slak, tenminste nog niet in de tekst zichtbaar, en ook door de glans en het minerale, en de tegenstelling nat-droog de 'parel'?
Toen schreef hij 'slak' en daar was hij bij het beeld dat hij kon uitwerken. Hij kon een verhaal in de tijd vertellen over de slak: 'hoe zij langzaam kruipt'. Een poëtische wet dicteerde: stop; enjambement. De regel eindigt met 'kruipt'. Laat dat even hangen. Laat kruipen. Pas in de volgende regel: waar? 'over de weg' natuurlijk. Dit is actie van links.
Rechts voedt: 'en niet weet'. Er is een gevoel van overeenkomst. Zoals de dichter niet weet waar zijn leven heen gaat, of, kleiner, waar de tekst heen gaat, zo min weet de slak dat. Zij wordt waarschijnlijk verpletterd, zoals de dichter op een dag verpletterd wordt door de dood.
Links laat schrijven: 'tot slijmerige plek'. Natuurlijk, zo gaat dat bij slakken. Rechts voelt de overeenkomst: van een mens blijft niet veel meer over als hij begraven wordt.
De slak kan ontsnappen, ongeweten, zoals de mens kan ontsnappen aan een ongeluk. 'ontsnapt'. Links zoekt in de woordenboekbetekenis, de betekeniselementen van het woord 'ontsnapt'. Daarbij hoort een zekere snelheid. Links corrigeert: 'maar dat woord lijkt al te snel' en zoekt naar een synoniem dat trager lijkt: 'ontkomt'. Rechts voelt bij dat woord een zekere stilstand.



Verschijnt tegen Pinksteren 2010

De krant als kietelaar
Wat bezielt de redactie van een krant om op de voorpagina een foto te zetten van prinses Maxima, die verwijst naar een grotere foto op de economiepagina, waaronder een korte tekst? Wat is de nieuwswaarde? Of hoeft dat niet? Zijn kranten misschien bedoeld om het leespubliek te kietelen? Als het publiek Maxima niet meer leuk vindt, verdwijnt ze uit de kolommen. Andere kranten lijken meer bedoeld als politiek actie-orgaan. Elke dag een negatief bericht over rekening rijden bijvoorbeeld, net zo lang tot de lezers denken: het zal wel een slecht plan zijn.
Er boven staat: 'Prinses Maxima aandachtig leerling bij lesje in geld.' De korte tekst begint zo: 'Of het haar veel moeite kost het eigen huishoudboekje sluitend te krijgen, bleef onbesproken.' Uiteraard; je schaamt je toch dood als je je realiseert dat zij miljoenen beheert en niet weet hoe ze al dat geld moet besteden. Dan maar een of meer villa's in Mozambique, op een plek met andere leden van de internationale jetset. En als het parlement vervelend gaat doen, trekt ze naar haar geboorteland. ( Dat zij op de foto wil, begrijp ik. Elke week een foto in de krant, het liefst bij een 'goed' doel en het liefst met een brede lach, gezonde en regelmatige tanden bloot. Deze foto toont een geïnteresseerde blik. Ze kijkt omhoog naar een meisje van het vmbo (!) dat haar uitlegt hoe het proefproject 'Geld Genoeg' (zo ironisch bedenk je het zelf niet zo gauw)werkt. 'Het lesprogramma is bedoeld om het financieel inzicht van jongeren te vergroten.'( De prinses draagt dezelfde grote oorringen als het meisje. Zie je wel: we zijn gelijk.( Zelf was ze zakenbankier bij de Deutsche Bank in New York.
=
Ubuntu-filosofie
In Kopenhagen proberen we bij elkaar te komen omdat we begrijpen dat we onze woonplaats kapot maken, maar onze belangen zijn nog te zeer tegengesteld en ingegeven door nationalisme. Onder invloed van het westerse denken, het kapitalisme en het liberalisme, willen nieuwe economieën, zoals in China en India een welvaart bereiken die in Amerika en Europa normaal is. Zij willen dat het rijke westen meebetaalt aan hun ontwikkeling en beschouwen ons antwoord: 'Maar jullie vervuilen straks nog meer!' als egoïstisch.( We zijn ver verwijderd van de Ubuntu-filosofie van de Nguni uit Zuid-Afrika, die leert dat 'jouw pijn, mijn pijn' is, 'jouw rijkdom, mijn rijkdom' en 'jouw redding, mijn redding'.( Hier wordt te vaak gedacht dat solidariteit diefstal is en we zijn niet bereid te versoberen. Wij geloven nog in 'the survival of the fittest', in het individuele geluk en niet in de evolutionaire kracht van empathie. We maken de anderen zo kwaad dat ze denken en handelen volgens het adagium: 'Wij niet, dan jullie ook niet.' Dit wordt rampzalig bij het aanhangen van een fundamentalistisch geloof. Er zijn groeperingen die liever de aarde opblazen in de hoop op een beloofd hiernamaals, dan de anderen een hemel op aarde te gunnen. In het westen klinken echter stemmen die weer wijzen op de verbondenheid van volkeren onderling en de verbondenheid met alles wat leeft. Zij protesteren tegen ongeremde concurrentie en zelfverrijking. Nieuwe ontwikkelingen in de wetenschap voeden de hoop dat we de ondergang net op tijd zullen voorkomen. Ik kan niet geloven dat de aarde opgeblazen wordt door een apocalystische terrorist (iemand die gelooft in een hiernamaals waar hij wel en de tegenstander niet gelukkig voortleeft) omdat de hele evolutie gericht lijkt te zijn op toenemende bewustwording. Het is een geloof, maar dat lijkt ondersteund te worden door wetenschappelijke ontwikkelingen.
=
Versieren
Vanmorgen begonnen ze weer in het zwembad. Dozen vol kerstspullen waren tevoorschijn gehaald en de badmeester had geen oog meer voor de zwemmers. Veel mensen hebben last van versieringsdrang: sentimentele kersttoestanden; piramides van licht voor de ramen, slingers in de bomen en struiken en kerstmannen met een lichtje in hun buik. Ook erg is dat het personeel van supermarkten met een kerstmuts moet lopen. Op de radio zijn presentatoren aan het zeiken met zogenaamde bekende Nederlanders.Na de eerste obligate vraag: Wat betekent het kerstfeest voor jou, Tineke? , hol ik naar de radio. Uit, uit!_ Gelukig kan dat nog. Vele programma's worden onmogelijk gemaakt door ijdele presentatoren en of gasten. Zo worden kantines opgetuigd met allerlei blinkende rommel. Sportwedstrijden kunnen niet meer zonder hele en halve idioten die hun gezicht laten opvallen door oranje of rood-wit-blauwe banen. Een vreemd soort camouflage. Camouflage ja, want zó vallen de supporters niet meer op als individu. Ze maken deel uit van de massa. Misschien is het een verklaring voor het fenomeen van de als een epidemische koorts om zich heen grijpende versieringsdrang. Men wil zich verschuilen achter glitter en flauwekul om de eigen onbeduidendheid te maskeren.Informatie laat zich ook versieren. Ik zag een programma bij 2-vandaag. Het ging over stress. Het duurde misschien tien minuten en de relevante informatie kon in één minuut gegeven worden, dus gingen de makers het geheel versieren. Vier of vijf keer kwam een fragment langs uit de bekende film met de onuitspreekbare naam: je zag beelden van straten in New York, versneld afgedraaid, zodat je de indruk krijgt van een krankzinnig geworden mierenkolonie. Of versnelde beelden van productieprocessen, van kantoorwerkers, van een station etc. Prima als inleidinkje of als opwarmertje, motivatie in de oorspronkelijke betekenis, maar niet als opvulling. Dan was er nog een geleerd uitziende heer, met overigens ontroerend blauwe ogen achter zijn bril, die obligate dingen zei over werkstress. Er was een man die vroeger directeur van een bank was geweest, maar nu ontspannen in een stoel zat. Hij was tijdens een vergadering plotseling niet meer bij de les. Viel enkele maanden uit: burnt out. Kwam weer terug. Viel weer uit en toen had hij het door. Het werktempo lag te hoog. Hij stapte uit en geeft nu kalme lessen aan andere managers. Lessen in onthaasting. Neem je rust. Ga eens ontspannen achterover. Als je niet oppast, word je als die jongens op de beursvloer, die hun ogen en oren overal hebben en ondertussen druk signalen geven naar alle kanten. Ze raken vast in hun aandachtspatroon en kunnen op een feestje, versierd met harde muziek, ook nog alleen maar overal tegelijk met hun aandacht zijn. Je kunt niet rustig met ze praten, want hun aandacht schiet alle kanten op. Dat houden ze even vol, maar dan raken ze opgebrand. De geleerde heer en de ex-directeur kwamen ook vier keer langs met dezelfde boodschap. We worden gek van de herrie en de onrust en de werkdruk.
=
Onder de vulkaan?
Hoe is het toch mogelijk, dacht ik, dat ik me zo verveeld heb bij het zien van 'Onder de vulkaan' van Toneelhuis/Guy Cassiers. Van deze regisseur zag ik eerder literaire bewerkingen op het toneel, Proust bijvoorbeeld, prachtig. 'Under the volcano' van Malcolm Lowry is grote literatuur, Josse de Pauw is een goede toneelspeler. De beelden die Guy Cassiers in Mexico heeft opgenomen, zijn fraai en functioneel gebruikt. Geluid en licht zijn goed gebruikt, evenals het eenvoudige decor met enkele schuivende panelen.
Ligt het aan Katelijne Damen, die met haar gekunstelde stem en de voorspelbare gebaren en bewegingen - handen in de zakken van haar overigens mooie jurk -, het draaien met haar heupen, niet ontroert? De regisseur heeft haar beha uit laten doen na het uitstapje met de jongere halfbroer van de hoofdpersoon, de consul. Ze is kwetsbaar en toch raakt ze niet. Ze is zeer vrouwelijk, maar ook clichÈ. Haar onvoorwaardelijke liefde voor de consul overtuigt niet. Het blijft toneel.
Josse de Pauw speelt de dronkenschap zeer knap, maar je kunt niet geloven in zijn liefde voor Yvonne, zijn vrouw, die is weggelopen, omdat hij zich dood wil drinken, die terugkomt omdat ze van hem houdt en hij zegt dat hij van haar houdt, maar in de toneelbewerking wordt dat niet geloofwaardig. Hij wil alleen maar drinken, zijn wanhoop over het leven is groter dan zijn liefde, maar vreemd genoeg wordt de wanhoop niet echt voelbaar. Wat overblijft is een vervelend verhaal over een man die zich wil dood drinken.
Onontkoombaar, vanaf het begin is het duidelijk. Niks drama, niks conflict: een man drinkt zich dood. Maar dat is toch een klassiek drama? Er is toch een conflict tussen liefde en wanhoop? Nee, dat is alleen maar een constructie, het wordt in deze voorstelling geen navoelbare realiteit.
=
Vos en bonobo

Ayn Rand (1905) vluchtte in 1925 vanuit het communistische Rusland naar de Verenigde Staten. Zij schreef fictie en ontwikkelde een levensbeschouwing die ze 'Objectivisme' noemde. Haar ideeën hebben een grote invloed gehad op het liberale en conservatieve denken in Amerika.Haar politiek-economische voorkeur ging uit naar het laissez-faire kapitalisme. Mensen moeten met elkaar onderhandelen, niet als meesters en slaven maar uit vrije wil. Mensen mogen elkaar niet dwingen tot bepaalde ideeën. De overheid mag alleen maar het recht van haar burgers beschermen. Ieders vrijheid wordt slechts beperkt door de vrijheid van een ander. Uiteraard zullen in zo'n systeem de sterken succesvoller zijn. Negatief uitgelegd is dit het recht van de vos in het kippenhok en dit kan leiden tot uitspraken als 'solidariteit is diefstal' en 'naastenliefde is eigenhaat', uitspraken die sommige Wilders-aanhangers nog onlangs ventileerden. 'Every man is an end in himself, not the means to the ends of others. He must exist for his own sake, neither sacrificing himself to others nor sacrificing others to himself. The pursuit of his own rational self-interest and of his own happiness is the highest moral purpose of his life.' Dwars hier tegen in gaan de opvattingen van de bioloog Frans de Waal die het belang van empathie, meegevoel, bepleit. In de evolutie is het niet alleen 'the survival of the fittest' maar ook het begrip voor en hulp aan andere individuen die het voortbestaan van de soorten heeft bevorderd. Alan Greenspan (voormalig hoofd van de Centrale Bank van Amerika) en Milton Friedman (invloedrijk econoom) waren leerlingen van Ayn Rand. Friedman beweerde dat sociale managers geen enkele sociale verantwoordelijkheid mochten nemen. Veel Republikeinen zijn tegen Obama's plannen rond de gezondheidszorg met als argument: 'Waarom moet ik betalen voor de gezondheid van een ander?'De vos in het kippenhok tegenover de bonobo die een versufte vogel helpt weer te vliegen.








Prof. Dr Jos Engelen


Vrij?
In het bewustzijn nemen we besluiten op grond van rationele overwegingen. Die hoeven niet juister te zijn dan de onbewuste besluiten. Volgens prof. Dijksterhuis is het tegendeel vaker het geval. ('Het slimme onbewuste')
Het onaangename hierbij is dat we vaak handelen op grond van vooroordelen waar we ons, als we er ons rekenschap van geven, voor schamen. Bijvoorbeeld dat Limburgers niet betrouwbaar zijn of dat vrouwen geen wiskunde kunnen studeren. En nog onaangenamer is dat bij de betrokken groepen self-fulfilling prophecy gaat optreden. Als je meisjes bij een wiskundetest vertelt dat ze het toch niet goed kunnen, gaan ze meer fouten maken. (Hoe vrij zijn we als we onbewust worden aangestuurd?

Spionage

Een kever van 8 gram, vrij groot dus, vliegt door het open raam van de fabriek naar binnen. Hij heeft een camera op zijn rug, een antenne, een printplaat en een chip. Hij wordt aangestuurd vanuit een commandokamer want er zijn elektroden in zijn brein geplaatst. De kever vliegt rond een nieuwe uitvinding en maakt foto's die onmiddellijk verzonden worden. Een andere kever vliegt binnen bij een ingenieur die aan zijn bureau werkt aan een revolutionair wapen. Foto's van zijn tekeningen komen binnen bij militaire inlichtingen. Weer een ander kever vliegt binnen bij een schrijver die voor een regering onwelgevallige redevoeringen of rapporten schrijft. Neurologen zijn er in geslaagd inzicht te verwerven in de banen die de gegeven signalen afleggen in de neurale netwerken van de kevers. De vliegspieren werden geprikkeld. Door een sterkere prikkeling van ÈÈn vleugelspier vloog de kever een rondje. Prachtige toepassingen van deze toenemende kennis zijn het herstel van verlamde ledematen en ook het weer laten functioneren van hersendelen van mensen die getroffen zijn door een bloeding. Blinde mensen leren zien, doven horen. Moeilijk lerende kinderen gaan wiskunde studeren. Slechte schrijvers komen met diepzinnige en mooie romans en bedenk nog maar wat toepassingen. De ontwikkeling van de technologie gaat steeds sneller. We hebben geen flauw benul van wat er over vijftig jaar allemaal mogelijk is en we moeten misschien blij zijn dat we dan niet meer leven.

War lords

In de veertiende eeuw trokken er in ItaliÎ plunderende huurlingen rond onder leiding van kapiteins, zoals nu in Afghanistan. Ze heetten condottieres en ze werden soms geÎerd, zoals John Hawkwood die een door Paolo Uccello gemaakt fresco kreeg in de Duomo in Florence.( Maar de Engelse captains waren brute oorlogsmisdadigers. Er is een uitdrukking in het Italiaans 'un inglese italianato Ë un diavolo incarnato' (een Italiaanse Engelsman is een vleesgeworden duivel.) De Franse monnik en kroniekschrijver Jean de Venette beschreef deze soldaten als zonen van Belial, die zonder enig gevoel van gerechtigheid anderen kwaad deden in de hoop er rijker van te worden. Overal waar ze kwamen, stichtten ze brand, verkrachtten vrouwen onder de ogen van echtgenoten en vaders, verminkten vreedzame burgers en martelden gevangenen. De laatsten werden opgesloten in kisten en met verdrinking bedreigd als ze niet betaalden of hun lippen, oren, geslacht, ledematen werden successievelijk afgesneden.De legertjes waren in dienst van de heren van Milaan, van Florence, Pisa, van de paus in Rome of Avignon, al naar gelang hun financiële mogelijkhede In zo'n soort situatie verkeert Karzai, die waarschijnlijk zelf niet veel beter is. En dat probeert Obama in drie jaar te klaren...


Het onbewuste en moraliteit
De vraag is: is in het onderbewustzijn moraliteit aanwezig?(De termen onbewust en onderbewust worden vaak door elkaar gebruikt. Onderbewust kan begrepen worden als een tussenfase, schemerig, terwijl het onbewuste duister is. Met 'het onbewuste' wordt bedoeld, psychische 'inhouden' zoals gevoelens waarvan men zich niet bewust is en die ook niet doordringen tot het bewustzijn omdat ze bijvoorbeeld verdrongen zijn (het persoonlijk onbewuste van Freud) of omdat ze behoren tot het collectief onbewuste zoals Jung het bedoelt. Dit collectief onbewuste vat Jung op als een soort neerslag van alle menselijke ervaringen sinds prehistorische tijden, een onbewust deel van de psyche dat alle mensen gemeenschappelijk hebben en dat evolutionair steeds verder groeit. De inhouden van dit collectief onbewuste zijn niet direct toegankelijk, maar uiten zich bijvoorbeeld in dromen. De inhouden van dat collectief onbewuste noemde Jung archetypen. We mogen veronderstellen dat bijv. het gebod 'eert uw vader en moeder' in ons onbewuste verankerd is. Zoals ook het gebod moeder aarde te beschermen of onze kinderen. Dat kun je een waarde noemen, die invloed heeft op ons gedrag.In het bewustzijn nemen we besluiten op grond van rationele overwegingen. Die hoeven niet juister te zijn dan de onbewuste besluiten. Volgens prof. Dijksterhuis is het tegendeel vaker het geval. ('Het slimme onbewuste')

Condottiere

John Hawkhood was volgens de overlevering de zoon van een looier uit Essex. Hij ging bij het Engelse leger in Londen, en vocht later in de Honderdjarige Oorlog. Toen de oorlog in 1360 werd beÎindigd met het Verdrag van Brétigny, vertrok Hawkwood met een stel huurlingen naar Italië. Daar vocht hij voor de stadstaten Milaan en Venetië, voor geld dus. In 1370 contracteerde Florence hem en zijn manschappen, en in 1377 verwoestte hij Cesena in naam van Paus Gregorius XI op brute wijze. Niet lang daarna wisselde hij weer van bondgenoot en werkte hij voor de anti-pauselijke stadstaten. De buitenechtelijke dochter van Bernabo Visconti, de hertog van Milaan, trouwde met Hawkwood om de bond tussen Milaan en de condottiere te verstevigen. Zij was een slimme echtgenote, geletterd en zakelijk. Kort daarna vertrok Hawkwood echter weer na Florence na een ruzie met Visconti. Richard II van Engeland benoemde hem in 1381 tot ambassadeur aan het Roomse hof. Hij bracht de laatste jaren van zijn leven door in Florence, waar hij stierf en met veel eer, naar later bleek tijdelijk werd begraven in de Duomo. Richard II liet het lichaam van Hawkwood terug naar Engeland halen. Paolo Uccello bouwde in 1436 in opdracht van Florence een monument voor hem, dat nog steeds in de Duomo staat.( Hij ontmoette twee monniken die hem vrede toewensten. Zijn antwoord was: 'En moge God jullie aalmoezen doen verdwijnen.' 'Waarom', zeiden de monniken, 'zo onvriendelijk na onze groet?' 'Wel' zei Hawkhood, 'ik betaal jullie met gelijke munt, want de vrede zal me laten sterven van de honger.'



Opdracht: schrijf samen een gedicht over een grenssituatie.
De tank en de jongen

Zenuwachtig blijft hij staan
wachtend op wat komen gaat.

Het gebulder komt dichterbij.
De klinkers van het plein trillen.

Mensen rennen gillend weg
maar hij niet; hij staat er vastgenageld.

De bestuurder denkt aan zijn kinderen.
Zijn eigen zoon is ook student.

Hij stopt vlak voor de jongen.
Een moment er na is hij weg.


H2C Dingstede

==

Over de grens

Het was een drukke morgen.
De leraar begon zijn haar te plukken.
Bang voor wat nog komen zou
gaf hij zijn eerste waarschuwing.
Het ene oor in, het andere uit.
Een papieren vliegtuigje kwam langs.
Landde op zijn bureau
en er volgde een klap.
'Dit is niet de manier
waarop wij verder gaan.'
Een brok in zijn keel.
De tweede waarschuwing kwam.
Eén leerling keek om zich heen
maar het was al te laat.
We waren al te ver gegaan.
Tranen sloten de deur.

V2A Dingstede
=

Op de achterbank

De auto bromt.
We zijn op weg naar Bordeaux.
Ik en het verwende nest.
Ieder op z'n plek.

Mijn vader achter het stuur.
Mijn moeder is er niet mee eens.
'Je moet hier linksaf!'
Broer en zus klieren achterin.

Mijn vader kijkt in de spiegel.
De ene helft voor mij, de andere voor haar.
We spelen de hele tijd douane.
Niet met geweren, wel met vuisten.

V2B Dingstede




De uiterwaarden van de Elbe
Pevestorf ligt aan de Elbe in het grensgebied van de voormalige DDR. Er is weinig verkeer, de natuur is met rust gelaten en daarom is het nu een streek voor liefhebbers van vogels, bevers, planten en bomen.
80% van de overloopgebieden van de vroegere Elbe is verloren gegaan door bedijking. Nu wordt dat weer een beetje teruggegeven aan de natuur en daarvan profiteren vele planten en dieren. Men werd er toe gedwongen door de overstromingen van bijvoorbeeld 2002 (Hitzacker) en men wilde meer doen aan natuurbeheer. Men maakte plaats voor de roerdomp, zwarte ooievaar, visotter en bever, allerlei amfbieën en insecten .
In Schnakkenburg liep de grens met de DDR grillig. De haven was west, maar de overkant was oost en verderop was de Elbe en het land links van de rivier ook oost. Bij de haven staat een museum met herinneringen aan de grensgeschiedenis, buiten hangt een lijst met slachtoffers. De krankzinnige wereld van de Duitse tweedeling. Een vader legt uit aan zijn kinderen dat daar soldaten stonden en schoten. Maar dat was toch ook Duitsland?vraagt een kind. Foto van een jongen die met zijn vriend over de muur klom. Er werd geschoten; de vriend haalde de andere kant, de jongen viel gewond terug. De grenswachten lieten hem doodbloeden. De schietende grenswacht werd bevorderd.
Hoeveel plekken van de grens heb ik al gezien, al die jaren, staan kijken naar Vopo's, met honden, geweren. Beelden van december '89 ontroeren me steeds weer. Nu ook bij foto's: de uitzinnige blijdschap van mensen die eindelijk naar de andere kant kunnen.
Komend van Pevestorf kun je eerst naar Bömenzien en dan kom je over een oude grens bij de vroegere Koningsbrug, waar de koningen van Pruisen en Brandenburg elkaar ontmoetten op de fazantenjacht. In de DDR-tijd was hier de grens. Er staat nog een fel gekleurde grenspaal en een belachelijk klein bunkertje, geschilderd in kabouterachtige camouflagekleuren en dat heet Erdbeobachtungsstelle für 2 bis 3 Angehorige der Grenztruppen der DDR. De arme jongens moesten er op de hurken in kruipen en dan? Moesten ze daar steeds knielen? En dan die grens in de gaten houden, waar niemand durft te komen? Op 31-3-1990 werd een einde aan die farce gemaakt, maar voor de hereniging werd het grensverkeer aan beide kanten gecontroleerd op een apart aangelegde parkeerplaats.







De Gartower See is aangelegd om het water van de Elbe op te vangen bij hoge stand en om allerlei dieren extra ruimte te geven, zoals bevers, die hier opgewekt met acht families kwamen leven. Er is een badstrand voor paarden gemaakt. Dat zou ik wel eens willen zien: een groep paarden die uit zwemmen gaat. Of komen paardenmeisjes met hun lieveling aan de teugel en mag dat paard dan even los? De bever is terug; in dialect heet hij bouwmeester Bockert.
In een hotel in Gartow dronken we zure Duitse koffie uit een kannetje, die we natuurlijk overgoten in een kopje. Aan een tafel zaten vier mensen zaken te doen. Drie mannen en een vrouw. Ze waren gekleed op een ouderwets Duitse manier, met scherp gesneden jasjes. Een man die kennelijk het belangrijkst was, voerde op hoge toon het woord, stelde vragen, lachte en knikte. De oudere man naast hem leek een ondergeschikte, die al lang bij het bedrijf werkte en nu ook verlangde naar zijn pensioen, maar hij moest nog even volhouden. Hij deed zijn best, evenals de vrouw aan de andere kant, die haar baas in de gaten hield en hem wilde helpen met het opzoeken van papieren, voorbeelden van wat geleverd kon worden. Haar baas was nog jong; hij zweette bij zijn pogingen de belangrijke man te overtuigen. Uit het gelach konden we opmaken dat de zaken wel zouden doorgaan, maar er moest worden gezweet.
Het hotel was in handen van een vrouw uit Lünenburg, die haar man uit Gartow in de horeca had ontmoet. Samen begonnen ze deze zaak. Hij wilde terug naar zijn Heimat, maar zij had de teugels in handen wat de aankleding betrof: keurig en tuttig, met kunstbloemen en kleine glanzende landbouwwerktuigen en houten stellages met een hobbelpaard.
In Trebel was een kleine markt ingericht op een stuk gras, enkele stalletjes met vele soorten mosterd, ijzeren staken met vogels of andere dieren voor in de tuin, kruiden, kaas, bier. Er was ook een witte plastic tent waarin banken en tafels stonden, waar niemand zat, alleen een man met een accordeon en een geluidsinstallatie. Vlak voor hem dansten een dikke vrouw met een verzaligd gezicht en een man met ingetrokken mond, los van elkaar. We kregen een kruidenlikeur aangeboden. Uren later kwamen we er weer langs. De dikke vrouw stapte op een fiets; ze was waarschijnlijk net uitgedanst.
Bij Nemitz woedde een grote brand in 1975. Het dorp was in gevaar. Een vrouw vertelde in het bezoekerscentrum, Het Heidehaus, over de vuurzee, de knallen, de rook. Er was ook een film over de ijstijd, om alles te relativeren, de Duitse deling, de brand, de klimaatsverandering. Wat ik zag in Spitsbergen, de gletschers, de morenes, het terugtrekken van het ijs vond lang geleden hier plaats. De grote stenen lagen er nog, zoals in Drenthe.







De brand vernielde het bos en de heide kwam terug. Nu veel vliegenzwammen, vogelgeluiden, die ik kon horen, ook hoge tonen, dankzij een gehoorapparaat. We zagen mooie luchten.
Het meisje dat in de slottoren van Lüchow wachtte op bezoekers, las een boek. Aan de wand een groot portret van Anna van Dillenburg-Nassau. Zij deed na de dood van haar man veel voor de bevolking en ontkwam aan een gifmoord. De adellijke collega's vonden het maar niks.
Op een grafsteen, die rechtop was gezet, houdt graaf Heinrich II zijn zwaard in de hand. De kling ligt over de schouder. De schede is omwikkeld met een lint. Dat is typisch voor de draagwijze van het zwaard. In de 'Ridderspiegel' van Johannes Rothe van 1410 staat: 'Moet een ridder alleen gaan en zijn zwaard zelf dragen, dan vindt men hem een sukkel (Büttel).' Daarom moet de knecht hem het zwaard nadragen.
Het is koud, maar mooi weer. Het gras is wit en we zien brede strepen groen, waar de zon al zijn werk heeft kunnen doen. In de schaduw van de bomen blijft het lang wit. Langzaam schuift het groen naar het noorden. Vanuit de vogelkijkhut zien we natuur, maar geen vogels. Hoog in de lucht gesnater van ganzen, die in voortdurend komende en gaande groepen in verschillende richtingen vliegen. In de verte staat op de weg een jong hert naar ons te kijken, loopt dan op zijn gemak weg. De volgende dag zien we een groot hert met gewei.
De Elbe is breed en stroomt snel. Mensen die naar de overkant wilden zwemmen 's nachts werden meegevoerd met de stroom en verdronken door onderkoeling. In Dönitz spraken we in een bakkerij met een vrouw wier broer als 19-jarige naar de overkant was gezwommen, in de zomer. Hij haalde de overkant, maar zijn moeder bleef in het ongewisse, dacht dat hij dood was. Pas veel later hoorde ze dat hij nog leefde. Ze mocht van Ulbricht of wie dan ook niet naar de bruiloft van haar zoon in West gaan en ze stierf voor ze hem nog ooit zag. De bakkersvrouw, met een bemeelde broek, was geboren in Lenzen. Nooit in Nederland geweest. 'Hier was in de DDR-tijd niet alles slecht. Er waren geen bananen, maar er was veel vreugde als er een keer wel iets was. De mensen gingen socialer met elkaar om. Nu is het slecht. De jeugd trekt weg en de stad sterft uit. Er is wel toerisme in de zomer, maar verder is het moeilijk: geen werk, geen geld, geen verkoop. Proef mijn Berliner bollen; ze zijn heel goed.'
We zijn voor de tweede keer in Dönitz: ik merkte pas na een dag dat ik de hoes van mijn nieuwe kleine notebook kwijt was. Dankzij het bijhouden van wat we deden en zagen, kon ik reconstrueren dat ik hem niet in Dönitz of Hitzacker had laten liggen, maar in Lenzen in de bibliotheek. We kwamen om 10 uur 's morgens terug; de bibliotheek ging pas om 14 uur open. Ik liep toch naar boven en probeerde de deur, die open ging. Een jonge vrouw herkende me en wees meteen naar de plank waar de hoes of tas lag. Buiten kwam de bibliothecaresse er aan: 'Ach, u hebt de tas al terug gehaald? Ja, we dachten, die meneer komt misschien terug. 'Ik zei toch: auf wiedersehen! 'Wij maken niks weg.'
De eerste keer gaan we over met het veer naar Lenzen. Aan de rivier staat een heuse wachttoren, waarvan uit de soldaten de Elbe in de gaten hielden. De hele dag turen door verrekijkers en niets bijzonders zien. Dan maar kijken naar de kijkers uit west. In Lenzen een oude burg, waar gepensioneerde partijbonzen werden verzorgd. Nu een restaurant en een museum.
Op het plein voor de Burg kleine, bronzen beelden van Tijl Uilenspiegel en zijn slachtoffers: domme autoriteiten. Nee, het is anders: een kunstenaar, Bernd Streiter (1962, Havelberg) heeft zich laten inspireren door een bericht van 1653 over de Nederlandse admiraal Gijsels van Lier, 58-jarige weduwnaar, die de opdracht aanvaardde orde op zaken te stellen in Lenz, in opdracht van Keurvorst Friedrich Wilhelm van Brandenburg. De admiraal wordt stadhouder en treedt op tegen smerigheid in de stad, dronkenschap voor de kerkgang, willekeurige rechtspraak, onbekwame ambtenaren, rommelige huizenbouw. Het was een chaos na de Dertigjarige Oorlog. De admiraal werd in zijn lijkkist afgebeeld, die tijdens hoog water wegdreef van het kerkhof. Hij wordt door Bernd afgebeeld als een soort Don Quichotte, maar met 16de-eeuwse witte kraag, roeiend tegen de stroom in.
In de stad weinig mensen op straat. Veel achterstallig onderhoud. De sfeer van de DDR lijkt er nog te hangen. In een café-hotel staat een man van een jaar of vijftig te wachten op klandizie. Voor ons doet hij lampjes aan. Hij woonde hier niet in DDR-tijd. Een oude man komt binnen en krijgt de kaart. Hij bestelt soep. Kennelijk eet hij hier elke dag. Wat deed hij twintig jaar geleden? En zeventig jaar geleden. Hitlerjugend? Enthousiast met veel eerbied en liefde voor de Führer?
Stresow is verdwenen. Het lag in spergebied. Nu zijn er herinneringsstenen neergezet voor de zestien hoeven en kleine stukjes, stroken, van de ingewikkelde grens, een ijzeren scherm, een strook met mijnen, een strook voor honden, een gracht, een strook voor Vopo's. Even verder een vogelkijkhut met roepende kinderen.
Bij Restorf dreigden de dijken door te breken. Nu rijden er auto's af en aan met zware klei om een nieuwe dijk op te werpen. Hier zijn bevers te zien. De man in het cafe zegt: 'Ja, er zijn bevers in de schemering, als je geluk hebt en geduld.' Er zit een boer met een kruidenbitter en een donker bier. Hij bestelt nog een pils en rijdt later weg. De vrouw van de cafébaas helpt haar dochter met een helm voor de fiets en een helm voor het paardrijden. Het mag niet dezelfde zijn. Op de fiets staat de paardenhelm te coquet; op het paard staat de fietshelm te goedkoop. Ze wil haar dochter misschien geven wat ze zelf niet kreeg. Ondertussen streelt het meisje de grote witte hond, een hond voor de herders in de bergen. Wij kenden er één, Scotty, in de Pyreneëen wees hij ons de weg als we verdwaalden. Als we wegrijden zien we moeder en kind en een vriendin bij twee pony'ds aan deverkant in het gras staan.
We lopen langs de Elbe, op de dijk, en zien de snelstromende rivier, de wijdheid, de vogels - ganzen, eenden, een rode wauw, en die zwarte gekken met wijduitstaande vleugels, aalscholvers. Rechts het Elbholz. We lopen langs de Burgwall met oude huizen, nu vakantiewoningen, waar grote boomstammen in een lange, gesloten vrachtwagen worden geladen. De chauffeur zit op een soort bok en bedient de grijper, die heel sterk moet zijn. Hij tilt de enorme bomen op, schuift ze in een goede positie en daarna in de vrachtauto, waarbij hij ook dikke en dunnere stammen afwisselt om de wagen goed vol te krijgen. Een in plusfour geklede graaf staat er bij en houdt boek. Elke boom heeft een nummer; de chauffeur laat het nummer zien voor de boom in de wagen geschoven wordt. Over een bosweg rijdt de vrachtwagen schommelend en de kronen van de bomen rakend naar een verharde weg tussen Restorf en Gartow en dan verder. We lopen terug langs een broedgebied van kraanvogels, waar het nu leeg is natuurlijk
In Hitzacker, in het water van de Jeetzel, nu droog en beschermd door nieuwe wallen, maar in 2002 geheel overstroomd, zijn weinig mensen te zien. De stad lijkt kunstzinnig, antroposofisch, ecologisch. Men is optimistisch genoeg om aan de haven een groot hotel te bouwen. In een boekhandel zit een dame op klanten te wachten. Bij een Engels café, volgestouwd met klokken en hebbedingetjes, schenkt een oude dame thee. Ze serveert scones met jam en room. In december houdt ze er mee op en gaat fietsen met haar man, gepensioneerd leraar Engels. Zelf spreekt ze geen Engels, al ziet ze er uit als een dame uit een Engelse detectiveserie van rond 1950.
Hitzacker Onno, de bioloog, uilenonderzoeker, ging er elk jaar heen om vogels te zien. Hij vertelde over de ortolaan, die verdwenen was uit Winterswijk, maar in Hitzacker vond hij hem terug. Ik schreef destijds:
Emberiza hortulana

Twee minuten kijken was
genoeg na al die uren zoeken
in het landschap, de struiken.
Elk jaar hetzelfde gebied.

Ik zag hem volkomen gewoon
in zijn natuurlijke staat
olijfgroen, oranjebruin
en ik zag dat hij thuis was.

Na tien jaar hoorde ik weer
de ortolaan in Hitzacker.
Ik wist: nu is er de stilte
van Winterswijk, van toen.

Een bankemployee in Gartow kijkt naar mijn pas en zegt dat het niet kan. Waarom niet, vraag ik. Er staat een Maestro-embleem op! Nee, het kan niet. ING kan niet. Gelukkig wijst een andere klant op een betaalautomaat waar staat: 'International'. Dat gaat wel. Ik laat de employee het geld zien. Zij zegt: 'Das ist schön.' Wat weet dat meisje van bankzaken?
We proberen nog een slechtvalk te zien in de zendmast van Hohbeck, maar dat lukt niet.
Ter gelegenheid van de herinnering aan de val van de muur twintig jaar geleden is er een bijeenkomst in de kerk van Dömitz. Er zijn grote pompoenen uitgestald en reusachtige courgettes, maar omdat het 's nachts kan vriezen in de kerk, worden deze vruchten verhuisd naar het patronaatsgebouw. De kerkvrouw die dat doet vertelt trots dat er wel 700 mensen komen.
In het slot van Lüdwigslust komen we weer de twee stoute zusjes tegen, die we eerder zagen in Berlijn, als beelden in het museum Bode: Louise, hertogin van Mecklenburg, en Frederike. In het park is een groot mausoleum voor Louise ingericht. Weerzinwekkend rijke adel, maar de zusjes zijn ook slachtoffer van hun positie. Louise vluchtte van het hof naar een villa in het park, een landelijk, in verhouding eenvoudig gebouw.
Op weg naar het Rambower Moor zien we meer dan honderd kraanvogels fourageren en dansen. Ze vlogen op, maar een kilometer verder waren ze weer neergestreken. We keken lang. De jongen liepen achter hun ouders aan. Ze zien er heel anders uit, anders van kleur en houding. Straks vliegen ze duizenden kilometers naar Spanje. In het moeras hoorden we de roerdomp. Tientallen soorten slakken, de mooiste zijn 2 millimeter klein. Tien meter dik turf; zo diep als de bomen hoog.
===
Gratis download voor ebook.
Stuur een mail naar remcoekkers@planet.nl en je krijgt de nieuwe bundel 'Slootmeermin', gedichten voor 10-100, toegestuurd.
Slootmeermin
We hebben een slootmeermin _maar ze heeft twee staarten_aan haar hoofd. Ze vouwt_haar benen met laarzen op_in de blauwe schelp_drijvend op het donkere water.
De jonge schoonheid beweegt_haar schelp voort_met twee stokken in haar handen.
Kleine slootvenus, gekleed_voor de winter, omdat in de zomer_de sloot droog staat.
Daar gaat ze_onder de brug: _even onzichtbaar.






Het ritme van een tekst, de herhalingen en contrasten, ze zijn zo belangrijk. Natuurlijk kun je met beelden deze stijlmiddelen ook gebruiken, maar het is anders.
Ik werd hiermee zopas weer geconfronteerd toen ik het Radioboek hoorde van Marc Reugebrink. Hij droeg het verhaal 'Koper en as' voor. Dat gaat over een dorps orkest waarvan de dirigent de zuiverheid wil bewaren. Hij is een autoriteit en verlangt gehoorzaamheid. Als een nieuw orkestlid aangeeft welk instrument hij wil spelen, luistert de dirigent welwillend, maar beslist dat het een ander instrument moet worden en daar legt een ieder zich bij neer. De gebeurtenis van het verhaal is dat iemand trompet wil spelen en dat de dirigent beweert dat hij niet beschikt over de juiste embouchure. Het nieuwe lid speelt echter een zo zuivere en lang aangehouden toon, dat iedereen stil wordt. Daarmee wordt de autoriteit van de dirigent bedreigd en wellicht het voortbestaan van het orkest. De plaatselijke jeugd maakt een einde aan het gedoe met de trompet, waarmee het orkest is gered. Even daarvoor is er geopperd dat dikke lippen en niet toe doen en dat Louis Armstrong... De dirigent herhaalt de naam vol afgrijzen... 'maar dat is godverdomme een neger'.
Nu is het verhaal, dat niet in druk is verschenen, vertaald in het Engels en de kernpassage luidt nu: 'bloody nigger'. Bij de uitzending voor de BBC was die passage verdwenen. Politiek correct?
Maakt het iets uit voor het verhaal? Ja, heel veel, want wat het verhaal wil zeggen is dat de hang naar zuiverheid, samen met autoriteit kan leiden tot eng racisme.
=
Dat neuronen komen en gaan, al naar gelang de activiteiten van de hersendrager, bleek onlangs toen men vrouwtjeskanaries testosteron toediende, waarna ze begonnen te zingen als mannetjes. Door het hormoon, ontdekte Tessa Hartog, die promoveerde op het onderzoek, ontstaan nieuwe neuronen in het hersengebied dat de zang controleert.
Zo ontwikkelen kinderen nieuwe neuronen als ze pianoles krijgen.
=
Waarom heeft de evolutie ons bewust gemaakt? Anders geformuleerd: wat is het voordeel van bewustzijn?
Zouden we niet beter (en wat is dat dan?) functioneren zonder bewustzijn? Is het niet gemakkelijker om als een kat in de zon te zitten en te gaan slapen na het eten, zonder zorgen over wat we gaan doen of gedaan hebben? Of als een meeuw een visje op te pikken en lekker (?) te gaan zweven over de golven?
Is de zin of het doel (vreemde woorden voor een blind proces) van de evolutie het doorgeven van genen? Of is er toch een een echt doel (en wie bepaalt dat dan?), namelijk groeien in bewustwording? Eerlijk gezegd denk ik dat. Maar doe ik dat omdat een zinloos leven mij verschrikkelijk lijkt?
Is de kat gelukkig? De meeuw? Is de kat ongelukkig? Of gewoon een kat met honger en behoefte aan warmte? Als ik door een ongeluk geen bewustzijn meer heb, hoef ik geen voedsel meer.
=
Het verbaast me hoe fel Femke Halsema is aangevallen omdat ze hoopte op bevrijding van de vrouwen die hoofddoekjes moeten dragen. Ze had het natuurlijk niet over vrouwen die hoofddoekjes willen dragen, als teken van hun geloof of als teken van hun aangepastheid aan hun cultuur of omdat ze het prettig vinden of er aan gewend zijn. Misschien denken ze dat ze minder gauw worden lastig gevallen. (Overigens lijkt mij het adagium: 'Do in Rome as the Romans do' nog steeds wijs.)
Nee, Femke had het over vrouwen die de hoofddoek dragen als teken van hun gehoorzaamheid aan mannen.
Ze werd aangevallen met als motief dat ze een ouderwets beeld had van westerse superioriteitsgevoelens. Waar haalde ze het recht vandaan vrouwen die hoofddoekjes dragen te beschouwen als slavinnen?
Tineke Bennema koopt een hoofddoek en eist als linkse, niet praktiserende moslim haar recht op vrijheid van meningsuiting en van godsdienstuiting zichtbaar op.
Mijn moeder droeg in de RK kerk een hoofddoek of een hoed. Dat moest. Mannen moesten blootshoofd. Hoe vindt Tineke dat? Femke vraagt: welke god wil dat vrouwen hun hoofd bedekken en mannen niet? Het antwoord is eigenlijk wel duidelijk: dat willen patriarchale goden.
==
'Koetsier Herfst' is een hilarisch boek, een persiflage, een spotschrift op de samenleving en de roep om meer maatschappij in de romans.
Ch. Mutsaers pasticheert haar eigen stijl en humor. Is het boek absurd? Ja, maar dat spiegelt de absurde samenleving: het mobieltjesgedoe, plassex, een je niet beschermende politiemacht, een kreeftenbevrijdingsfront, een dichtende terrorist... het bestaat allemaal.
De ouders van de hoofdpersoon, Maurice Luier, hebben een krankzinnige daad gepleegd, 68_ mensen dood vanwege een gekookt(!) nijlpaard (net als de kreeften)._ Die ouders waren doorgeschoten idealisten, zoals Do, zijn op Charlotte lijkende vriendin, lange benen, bottig ('ze heeft waarschijnlijk botjes in haar hart'), kleine borsten, intelligent, veelbelezen (citeert onder andere Vondel en Gorter), geestig, eigenwijs, recalcitrant.
De hoofdpersonen zijn diep eenzaam, jong alleen gelaten. Hoe licht in stijl het boek ook is geschreven, het beschrijft grote treurnis.
Het grondmotief van het boek lijkt mij: doorgevoerde compassie leidt tot de dood.
De koetsier uit de titel voert ons tot de winter, de genadige dood, het grote vergeten, het finale orgasme. Do loopt het koude water in, nadat zij haar naam heeft geplast in de sneeuw bij haar graf.
De schrijfster pest ons tot op internet. Daar vind je een gedicht, zogenaamd geschreven door Osama Bin Laden. Gedichten uit het boek 'De Rechtvaardige Zon' van Osama Bin Laden. Vertaald uit het Arabisch door Ashraf A. Ynaz'ran. Zoek je de vertaler op, dan vind je niet veel: geen Arabische tekst, geen Engelse vertaling. maar dan het gedicht met zijn typische Mutsaers-titel:
Koetsier herfst
Koetsier herfst, oh vermoeide oude man,
Neem mij maar mee naar de raadselachtige wegen
Neem mij stiekem weg van de wereld en de mensen,
Naar de goddelijke betovering en de stilte.
Richt je zweep van regenstralen op mijn rug,
Vlecht mijn heimwee vanuit de natte draden
En de tranen, koetsier herfst, suis maar ruis maar
Voort je liedjes, die nog op geen podium gezongen zijn.
Maak je een naaiwerk van het ontwerp van de nacht,
Ver van lawaai, aan de onzichtbare kust,
Koetsier herfst, leid je koets maar niet af,
neem me mee, voer me dronken met je regen
Alleen in het hele heelal.

Als je de roman leest met de mobieltjes-masturbatie, de zeiltjes van de Hema om het bed droog te houden, de biefstuk-viagra, begrijp je een regel als
'neem me mee, voer me dronken met je regen' minder onschuldig. En wat te denken van 'Richt je zweep van regenstralen op mijn rug, ' en 'Maak je een naaiwerk van het ontwerp van de nacht, '?
In het boek staat overigens 'borduurwerk'; dat is minder direct en leuker.
Wat zal Charlotte gelachen hebben bij al die recensies!
En o ja, hoe zit het met die site van Obama's gedichten? Als je van de url (http://battl.nl/bingedicht1.html) het voorste deel intypt, krijg je dit:
', battle, battle.nl, battol, Edgar Allen Poe, Edward W. Said, Sun Tzu, Stephen Hawking, Hunter S. Thompson, Jello Biafra, Bob Marley, Allen Ginsberg, William Burroughs, Mahatma Ghandi, H.G. Wells, Henry Rollins, Orson Welles, George Carlin, Muhammad Ali, Robert Fisk, Naomi Klein, downloads, mp3, mp3's, Stephen Hawking, globalisering, anti-globalisering, stadsterreur, anders-globalisatie, anders-globalisten, globalisatie, anti-globalisatie, economie, autonoom, autonomen, adbusters, dissidenten, anarchisme, geheime diensten, open society, Binnenlandse Veiligheidsdienst, Literatuur, PoÎzie, Proza, jonge Nederlandse schrijvers, essay's, Tommy Wieringa, Epibreren, Menno Wigman, Maria Barnas, Ramsey Nasr, Bill Hicks, Ingmar Heytze, Adriaan Jaeggi, Olaf Zwetsloot, Arjan Witte, Didi de Paris, Willem Oltmans, New World Order, New Order World Government, coup d'etat, WTO, NATO, NAVO, Volkert van de Graaf, Willem, Alexander, Albert, Adolf, Hitler, Yasser, Arafat, George, W, Bush, Osama, Bin Laden, Brinkhorst, Clinton, El Moumni, Pim Fortuyn, Lijst Pim Fortuyn, Saddam, Hoesein, Khalil, El Moumni, Maxima, Jorge, Zorreguieta, Khalil, Slobodan, Milosevic, Perez, Powell, Powel, Sharon, Taliban, Antonori, webzine, commentaar, aktie, actie, reactie, reageren, e-zine, journaal, nieuws, objectief, bruiloft, Koning, Koningin, prinses, zalm-norm, regering, kabinet, groenlinks, socialist, vvd, pvda, leefbaar, extreem, dieren bevrijdingsfront, DBF, Groen Front!, asiel, asielzoekers, aanvraag, veilig, minderjarig, geld, land, vluchteling, vluchtelingen, asielzoekercentrum, fraude, openbaar, ministerie, ziekenfonds, ziektekosten, ondernemer, belasting, dienst, ruimteschild, starwars, nato, navo, otan, klonen, kloon, superras, DNA, D.N.A., PLO, hamas, hezbollah, palestijnen, bezette gebieden, terror, terrorisme, WTC, world trade centre, ETA, Juanra, Free Juanra, antrax, radio, echelon, echelon II, echelon III, carnivore, carnivore II, miltvuur, tribunaal, uck, U.C.K., oorlog, rebel, rebellen, Islamic Jihad, Islamic Army for Liberation of Holy Sites.'
Een kladblaadje van Charlotte?
=
In 1945 publiceerde de historicus Prof. Dr. Pieter Geyl (1887) zijn bundel O Vrijheid. Daarin staat een gedicht, misschien het enige, dat bekend werd, een sonnet, met als eerste regel: 'O hoeveel vrouwen heb ik niet gekust!'
Dat klinkt nogal hedonistisch.( Als dichter werd hij niet bekend, hoewel hij met Van Eyck en Gerretson in 1930 het tijdschrift Leiding oprichtte en Van Vriesland en Warren hem in hun bloemlezing opnamen. Van 1919 tot 1935 was Geyl hoogleraar in Londen. Daarna vertrok hij naar Utrecht. Hij bezag de Nederlandse geschiedenis vanuit Groot-Nederlands standpunt en dat kwam, afgezien van de ene taal, door zijn opvatting dat de scheiding tussen Noord en Zuid in de zestiende eeuw meer een gevolg was van militaire en geografische omstandigheden dan van een verschil in volksaard. Hij verkondigde zelfs de mening dat de overwinning van het protestantisme in het Noorden geen historische noodzakelijkheid was. Geyl meende dat men het verleden alleen maar kan benaderen; de studie van de geschiedenis is een 'discussie zonder eind'. Men kijk steeds door de bril van de eigen tijd. Een moderne opvatting.( Terug naar het gedicht. Een oude man bereidt zich voor op het einde, waarin 'warmte, licht, liefde worden uitgeblust'. Hoe vind ik, vraagt hij 'ooit, vòòr de eeuwge nacht, nog rust / van raadsels, kruis van tederheid en lust, / die in verzuimde harten lokkend scholen?'( Dit alles in het octaaf, dat zijn onrust beschrijft, met die opemerkelijke masculine frase 'kruis van tederheid en lust'. De liefde is problematisch door die tegenstellende aspecten.( Na de wending komt het antwoord en de rust. Het is ook een wending van polygaam verlangen naar het inzicht dat monogamie geen omstandigheid van braafheid, lafheid, zwakte of armoede is.
'ÈÈn hart verkoren, ÈÈn in wel en wee( tegen de wereld levenslang verbonden.
EÈn is oneindiger dan groot getal.( EÈn tot de grond gepeild verklaart het al
EÈn heeft de velen in zijn diep verslonden.
Opvallend is het geloof in de mogelijkheid een ander 'tot de grond' te peilen.( De heftigheid van het laatste werkwoord resoneert toch nog de spijt die klonk in de eerste regel.)
Nu (3-10) las ik een recensie van zijn autobiografie en wat bleek: Geyl pakte iedere vrouw die zich liet pakken. Niks monogaam. Het gedicht is een droomideaal. Zonder dat ik dat wist, wijzen mijn opmerkingen op een opmerkelijke heftigheid en spijt. Het gedicht gaf zijn promiscuïteit al toe.


Er is, zo leert het Boeddhisme, geen god, schepper of eeuwige ziel.( Het Boeddhisme is gericht op zelfonderzoek! We moeten ons bewust worden worden van de leegheid en onbestendigheid van alle verschijnselen en ook - dat is het moeilijkste - van de denkbeeldige (illusoire) natuur van het zelf. Wat zijn de oorzaken van het lijden en hoe kunnen we dat beÎindigen? Ophouden met begeren.
Wetenschap is op zoek naar waarheid of beter: praktische ( bruikbaarheid; het boeddhisme zoekt naar verlichting. Het lijkt psychotherapie, maar deze zoekt naar een coherent zelf, terwijl het boeddhisme het zelf wil overstijgen. Ontwaken betekent je bewust worden van de fictie van binnen- en buitenwereld.
Ook de wetenschap leert dat de visuele werkelijkheid een illusie is. Een tafel schijnt hard, je kunt er dingen op zetten, maar volgens de natuurkunde is hij meer leeg dan vol. Toch is de hardheid een nuttige ervaring.( Zo is volgens het boeddhisme het zelf en de vrije wil een illusie. Wellicht een noodzakelijke illusie? Als we niet in de zin van het zelf kunnen geloven, lijkt handelen onmogelijk. Het boeddhisme leert dat alles relatief en afhankelijk is; alles komt en gaat. Wat we ik noemen is een combinatie van fysieke en mentale verzamelingen, gehoorzamend aan oorzaak en gevolg. Niets is eeuwig. William James zou kunnen zeggen: er is geen denker achter de gedachten. De gedachten vormen de denker. Verlichting is bevrijding van de illusie van een individu dat hij handelt. Het handelt door hem.
=
'Ik was niet in vorm' zegt Balkenende. Het lijkt of hij zichzelf ziet als een tennisser of een acteur; hij moet zijn rol spelen en dat met overtuiging. Maar hier is toch sprake van scheefgroei. De regeringsleider moet zijn beleid verdedigen en natuurlijk, dat moet hij met overtuiging doen, maar alstublieft, leden van de regering, geen theater!
Het baasje van de Partij voor de vrijheid denkt dat het optreden in de Tweede Kamer moet lijken op een komisch programma, een primitieve cabaretshow. Hij schrijft zijn eigen teksten. Gaat waarschijnlijk brainstormen met zijn club getrouwen en vraagt: 'Hoe zullen we nu eens de aandacht trekken?' Iemand zegt: 'We moeten bezuinigen. Belasting op hoofddoekjes?' 'Ja, goed idee, maar we noemen het kopvoddentax, dat bekt lekker.'
We hadden vroeger ook al van die lolbroeken, die wilden denigreren en op lagere instincten speelden: Hendrik Koekoek, en in 1921 was er in de Raad van de hoofdstad een bekende Amsterdamse straatfiguur 'Had-je-me-maar'. De laatste werd gepusht door Erich Wichman, die de gezapige burgers wilde verontrusten. Wilders verontrust ook, maar op een serieuze manier. Stel je voor dat hij aan de macht komt.
Een partijgenoot van 'Had-je-me-maar' heeft jaren lang op kosten van de gemeenschap in die gemeenteraad gepruimd. Een profiteur, zeker. Is ijdelheid nog erger? Het parmantige optreden van Geert doet denken aan de ijdelheid van Pim. Er is nog een variant: de spijtoptante Rita komt maar af en toe naar de beraadslagingen. Achter de coulissen heeft ze belangrijker zaken te regelen: de financiÎn van haar partij.
=
Het is een eindeloze strijd tegen alles wat het leven en het geluk bedreigt.
Je poetst je tanden, maar er komen gaatjes in, ze worden gevuld, je krijgt ontstekingen, wortelkanaalbehandelingen en uiteindelijk stort je gebit in. Je krijgt kunsttanden en je denkt: ik ben er van af, van dat bezoek aan de tandarts, maar nee, je bijt in een perzik, een kunsttand blijft hangen en breekt af. Het valt wel weer te maken en het betreft alleen nog je gebit. Je moet een bril gaan dragen, een gehoorapparaat, een hartregulator, een kunstblaas, metalen gewrichten en ondertussen slopen verkeerde eiwitten je denkcapaciteit en het betreft alleen nog jouw lichaam.
Een nieuw virus bedreigt grote groepen mensen; men vindt een remedie, maar een ander virus ontwikkelt zich al. Oorzaken van ziektes worden opgespoord en de ziekte wordt effectief bestreden, maar er verschijnt vanzelf een nieuwe doodsoorzaak.
Een idioot in de volksvertegenwoordiging gaat onderuit of sterft, maar een nieuwe staat klaar en er zijn altijd genoeg dwazen om hem of haar gezag te geven.,
In de samenleving blazen mensen zichzelf op met als doel paniek te zaaien. Gebouwen storten in, de economie stort in. In de toekomst zullen terroristen gebruik maken van nanotechnologie met onvoorstelbare gevolgen. Ze zullen nieuwe bacteriÎn ontwikkelen of bestaande ziektekiemen door gentechnologie gevaarlijker maken. Er zijn terroristen met wie niet te praten valt. Zij hebben de waarheid in pacht en denken beloond te worden na hun dood. Primitieve gevoelens kunnen samengaan met intelligente techniek.
En toch lijkt de geschiedenis aan te tonen dat we na veel geworstel weer boven komen. We moeten geloven in een leefbare toekomst!



De foto is geplaatst bij een artikel over het tekort aan sociale contacten, waar kinderen mee te maken hebben. 'kennissen zien de kinderen niet meer' is de kop, en daaronder: 'gezinnen leven veel te geïsoleerd'.( De foto laat een ander beeld zien: 'kinderen in de speeltuin' staat er onder, maar wat doen ze? Vier kinderen op een bank, in zomerkleding, alle vier met een electronisch speeltje bezig. Op de voorgrond kijken we over de schouder van een blond meisje met een spelcomputer, haar duimen geprononceerd in beeld; een ander meisje met een andere spelcomputer. Ook haar duim is actief.( De duim is voor de nieuwe generatie een belangrijk instrument geworden. Kinderen wijzen tegenwoordig met hun duim: dat is een nieuwe sprong in de evolutie.) De mensen van het beeld zijn de mensen van het woord aan het opvolgen.
=
De beeldmensen nemen het over van de woordmensen.
Verhalen blijven wel bestaan, maar ze worden verteld met beelden, volledig ingevuld dus. Ik had er geen bezwaar tegen bij de film op basis van het succesboek van Stieg Larsson 'Mannen die vrouwen haten'. De film was goed gemaakt; de regisseur Niels Arden Oplev heeft de zijlijnen doorgesneden en heeft het kernverhaal krachtig en helder getoond. Later las ik delen van het boek en stoorde me aan de droge, feitelijke stijl. Het boek las als een opsomming van gebeurtenissen. In zo'n geval is het beeldverhaal beter.
Maar als er sprake is van contrast, dan geeft de taal meer mogelijkheden. Zo zal ook de dichtvorm niet verdwijnen, want het scherm kan niet tegen een goed gedicht op. Dit betekent niet dat het niet mogelijk zou zijn op een poÎtische manier te filmen. Onlangs zag ik 'Megane' of wel 'Brillen' van Naoko Ogigami. Een gedicht in beelden, lyrische lof op de stilte.
=
Het ritme van een tekst, de herhalingen en contrasten, ze zijn zo belangrijk. Natuurlijk kun je met beelden deze stijlmiddelen ook gebruiken, maar het is anders.

Ik werd hiermee zopas weer geconfronteerd toen ik het Radioboek hoorde van Marc Reugebrink. Hij droeg het verhaal 'Koper en as' voor. Dat gaat over een dorps orkest waarvan de dirigent de zuiverheid wil bewaren. Hij is een autoriteit en verlangt gehoorzaamheid. Als een nieuw orkestlid aangeeft welk instrument hij wil spelen, luistert de dirigent welwillend, maar beslist dat het een ander instrument moet worden en daar legt een ieder zich bij neer. De gebeurtenis van het verhaal is dat iemand trompet wil spelen en dat de dirigent beweert dat hij niet beschikt over de juiste embouchure. Het nieuwe lid speelt echter een zo zuivere en lang aangehouden toon, dat iedereen stil wordt. Daarmee wordt de autoriteit van de dirigent bedreigd en wellicht het voortbestaan van het orkest. De plaatselijke jeugd maakt een einde aan het gedoe met de trompet, waarmee het orkest is gered. Even daarvoor is er geopperd dat dikke lippen en niet toe doen en dat Louis Armstrong... De dirigent herhaalt de naam vol afgrijzen... 'maar dat is godverdomme een neger'.
Nu is het verhaal, dat niet in druk is verschenen, vertaald in het Engels en de kernpassage luidt nu: 'bloody nigger'. Bij de uitzending voor de BBC was die passage verdwenen. Politiek correct?

Maakt het iets uit voor het verhaal? Ja, heel veel, want wat het verhaal wil zeggen is dat de hang naar zuiverheid, samen met autoriteit kan leiden tot eng racisme.
Waar het me in dit stukje om gaat is het feit dat de voordracht liet horen hoe belangrijk het ritme van de tekst was, de timing ook. De voordracht was heel goed.
Je kunt een film maken van dit verhaal en dat kun je goed doen met die stijlmiddelen, maar het wordt anders.
Bij het horen van het verhaal zie ik beelden, ik vul het beeldelement zelf in, het verhaal zet mijn eigen verbeelding in werking.
Bij een film moet ik de verbeelding van de filmmaker volgen. Het medium doet minder een beroep op mijn zelfwerkzaamheid.
Zullen de beeldmensen de teksten missen? Ik denk het niet. Romans zullen nog wel even bestaan, luisterboeken zeker en poÎziebundels ook, maar ik geef toe dat ik me moeilijk kan inleven in een verdwijnende leescultuur.
=
Er zijn nogal wat konsekwenties verbonden aan de wijziging van woord- naar beeldcultuur voor de zich ontwikkelende hersenen van kinderen: de nieuwe beeldmensen. Hun neurologische structuren zullen anders worden dan die van hun (groot)ouders.
Dendrieten vormen zich voortdurend onder invloed van nieuwe ervaringen. De cellen ontvangen signalen van de neuronen. Daarbij is vooral de ontwikkeling van de dendrieten van belang. Bij onderzoek naar de hersenen van ratten die gewend waren spelletjes te doen, puzzels op te lossen, doorlhoven te doorkruizen, bleek dat zij inderdaad rijkere vormen hadden ontwikkeld dan ratten die alleen een warm nest, voeding en water kregen. Van taxi-chauffeurs is bekend dat hun kennis van straten etc. fysieke sporen achterlaat in hun hersenen.

Een in deze eeuw geboren kind zal moeilijk begrijpen dat er een wereld was zonder wereldwijd web; het zal vanzelfsprekend deel uitmaken van dat web en zonder dralen al zijn informatie daar ophalen. Het zal anders denken. Het zal snel zijn weg vinden in steeds wisselende informatie-beelden, waarbij alles aaneengeschakeld is. Stemgestuurde computers zullen het intypen van tekst overbodig maken. Telst zal niet meer worden gelezen, maar beluisterd.
Mijn studenten geloofden 15 jaar gelden niet in de opmars van electronische boeken. Zij zouden altijd heimwee hebben naar papier en dat is juist, maar waarom zou een kind dat gewend is aan het opnemen van informatie via zijn steeds meegedragen computer met permanent internet, heimwee_ hebben? Boeken verdwijnen evenmin als wastafeltjes of leien... En waarom zou je boekenkasten aanschaffen als alle verhalen gemakkelijk op te roepen zijn via je scherm? En als je moet betalen voor het laden, sla je ze na gelezen (of beluisterd !) te hebben op op gigantische harde schijven, waarmee je ook een draadloze verbinding hebt.
Misschien zullen de studenten van 2020 sneller overweg kunnen met cognitieve processen, maar zijn ze minder goed in overpeinzingen en fantasie. Wie rusteloos moet reageren op alles wat nu wordt aangeboden, heeft wellicht minder aandacht voor bespiegelingen. De technologische ontwikkelingen gaan zo snel dat de nieuwe mens zich voortdurend moet aanpassen.
=
Goede voorspellingen zijn moeilijk, zo niet onmogelijk.( Volgens Engelse bronnen zal in 2050 twintig procent van de bevolking moslim zijn. De meest gekozen jongensnaam in de randstad is nu Mohammed.
Maar zullen er in 2050 nog wel monotheïsten zijn?( Volgens Ray Kurzweil zal al in 2020 de intelligentie van onze computers een zodanige invloed op de samenleving hebben, samen met gentechnologie en nanotechnologie, dat de zogenaamde onderklasse zal zijn verdwenen. De voedingsbodem voor fundamentalisme bestaat niet meer. Er is geen honger meer, ziektes worden opgespoord en genezen, iedereen heeft toegang tot alle soorten onderwijs, onze denkcapaciteit is duizelingwekkend toegenomen, het werk is overgenomen door robots, nanobots maken tegen geringe kosten alle gewenste materialen, waarbij de grondstoffen eindeloos hergebruikt worden, instandhouding van de menselijke soort is niet meer afhankelijk van 'ouderwetse' procreatie. Het is volgens Susan Greenfield ('Tomorrow's people') de vraag of er tegen die tijd nog gezinnen zijn.( Maar ondertussen komen in Soerabaja in een moskee gebaarde mannen in wijde broeken bijeen met computers. Wat bereiden ze voor? Gebruiken ze de informatie technologie voor een yihad? Ze zijn nu even weggejaagd door de buurtbevolking, maar wat voeren ze nu elders uit? ( Komt het gewenste inzicht in vrede en naast elkaar leven op tijd? Of wordt die technologie gebruikt voor nu nog onvoorstelbare verschrikkingen?
=
De exponentiële snelheid van de technologische ontwikkeling wordt gedemonstreerd door het vinden van de sequentie van het DNA van het SARS-virus binnen 31 dagen na de uitbraak van de ziekte. Voor HIV duurde dat nog vijftien jaar.( Het menselijk genoom van een Amerikaanse hoogleraar is onlangs voor nog geen 50.000 dollar bepaald, in een paar weken tijd. De onderzoekers gebruikten maar ÈÈn machine, terwijl vroeger vele machines nodig waren. Dit is de achtste keer dat van een mens zijn gehele genoom is bepaald. Nummer zeven kostte nog vijf maal zo veel. Het eerste mensengenoom werd in 2000 bepaald. Toen kostte dat meer dan 500 miljoen dollar.( Dit is een actuele ondersteuning van Ray Kurzweilers stelling dat 'the singularity is near'. (Zie vorige berichten.)
=
Stel dat we een menselijke robot maken die kan blozen. Het zal technisch niet gemakkelijk zijn, maar het is denkbaar dat we hem zó programmeren dat hij bij een belediging ('Je bent een stom ding!') bloost, dat wil zeggen: we hebben hem taal geleerd, hij kan de mededeling decoderen en 'begrijpt' dat die zijn ingebouwde eergevoel kwetst, vervolgens ontvangen kleurstofkanalen om rode vloeistof naar zijn knap gemaakte gezichtshuid te pompen. Bloost hij dan of wordt het blozen knap gesimuleerd?
==
Stel, een natie met een hoog technologisch niveau, in staat om waterstofbommen te maken, wordt volkomen beheerst door de wens de wereld te onderwerpen aan zijn religieuze ideeÎn volgens de standaard van duizend jaar geleden, waaronder onderdrukking van individuele vrijheid, van vrouwen, van onderwijs - ja, het is tegenstrijdig, maar het bestaat - stel dat zo'n natie vanuit die religieuze overtuiging kiest voor de totale ondergang, een nieuwe zondvloed, maar dan met vuur of met levensgevaarlijke virussen, wat kunnen we daartegen doen?( Of zal de technologische ontwikkeling als neveneffect hebben dat de bevolking zich niet langer in een moreel achterlijk keurslijf laat opsluiten?)
==
'Het is genoeg, we moeten stoppen met de verdere uitbouw van technologieën' zei Bill McKibben, 'anders gaan ze ons vernietigen.' Hij vergeleek het met drinken: ÈÈn bier is goed, twee bier misschien beter, maar acht bier gaat je opbreken. ( Wat is er mis aan deze vergelijking?()Techniek kan honger en ellende verdrijven; meer techniek kan dat in toenemende mate, terwijl meer bier contraproduktief werkt. Maar wat zijn de gevaren? Is de mensheid beter af met het stoppen van vooruitgang? Of is er maar ÈÈn weg: voorwaarts gaan, voorzichtig, met zorg wakend, zich verdedigend tegen negatieve effecten. Mogen we ons neerleggen bij de honger, bij ziektes, bij achterlijkheid die miljoenen mensen doodt of ongelukkig maakt?
=
Computers begrijpen niets, want ze volgen alleen regels. Kunnen complexe machines, zo complex als het menselijk brein evenveel begrijpen als dat menselijk brein? Wat bedoelen we met begrijpen? Bijeennemen? Vatten? Een programma kan een probleem bijeennemen, de onderdelen vergelijken, een oplossing geven. Begrijpt de machine dan iets of moet je voor 'echt' begrijpen levend zijn? Bedoelen we menselijk begrijpen (zelfs dierlijk, want een kat begrijpt na wat geprobeer dat hij niet bij de muis in zijn kooi kan komen en geeft het, teleurgesteld lijkt wel, op)? ( Ja, dan kan een machine niet iets begrijpen.)
=
De toekomst die Susan Greenfield schetst in hoofdstuk 2 van 'Tomorrow's People' is hemel en hel tegelijk. Van alle gemakken voorzien, 'voorgoed' gezond, omgeven door alle denkbaar virtueel vermaak, zó levensecht dat je geen behoefte meer hebt aan ouderwets gedoe. Een soap pas je aan je wensen aan. Fun is the order of the day.( Alles wordt voor je geregeld, je zult geen schulden hebben, want je financiÎn worden zorgvuldig beheerd door een virtuele accountant.( Je bent nooit meer alleen, want omgeven door wie je maar wilt, in 3D. Je kunt praten met ieder die dat ook wil, overal en bijna altijd. De grenzen tussen jou en de anderen worden vager. Het zelf lijkt diffuus te worden. Met echte mensen kun je niet zo goed omgaan, want ze zijn onvoorspelbaar. Je lijkt op te gaan in een groot collectief en dat wil je ook. Je bent deel van een netwerk. Familieverbanden verdwijnen.( Je leeft in een eeuwig nu en als het even tegenzit, neem je een gelukspil. ('Brave new world' van Aldous Huxley)(Ik moest denken aan 'Het leven uit een dag', waarin AFTh iemand voor straf keer op keer, op keer het totale sexuele genot laat smaken onder het motto ''L'enfer, c'est la repetition'.

foto frits steenhuisen

===


K.Schippers
==

'Wij willen weten'; dat zei Aristoteles al. De evolutie heeft ons zo gemaakt dat we vragen stellen aan onze omgeving en die vervolgens oplossen, waardoor we overleven. Nu zal onze kennis nieuwe kunstmatige kennis opleveren die ons boven het hoofd groeit. De tovenaarsleerling heeft iets in werking gesteld dat hij niet kan terugdraaien, maar wellicht worden we gered door die grotere intelligentie, dat wil zeggen opgenomen in dat grotere geheel, dat misschien altijd doel Ën oorzaak was van het universum waarin we leven.

=
Goede voorspellingen zijn moeilijk, zo niet onmogelijk.( Volgens Engelse bronnen zal in 2050 twintig procent van de bevolking moslim zijn. De meest gekozen jongensnaam in de randstad is nu Mohammed.
Maar zullen er in 2050 nog wel monotheïsten zijn?( Volgens Ray Kurzweil zal al in 2020 de intelligentie van onze computers_ een zodanige invloed op de samenleving hebben, samen met gentechnologie en nanotechnologie, dat de zogenaamde onderklasse zal zijn verdwenen.) De voedingsbodem voor fundamentalisme bestaat niet meer. Er is geen honger meer, ziektes worden opgespoord en genezen, iedereen heeft toegang tot alle soorten onderwijs, onze denkcapaciteit is duizelingwekkend toegenomen, het werk is overgenomen door robots, nanobots maken tegen geringe kosten alle gewenste materialen, waarbij de grondstoffen eindeloos hergebruikt worden, instandhouding van de menselijke soort is niet meer afhankelijk van 'ouderwetse' procreatie. Het is volgens Susan Greenfield ('Tomorrow's people') de vraag of er tegen die tijd nog gezinnen zijn.( Maar ondertussen komen in Soerabaja in een moskee gebaarde mannen in wijde broeken bijeen met computers. Wat bereiden ze voor? Gebruiken ze de informatie technologie voor een yihad? Ze zijn nu even weggejaagd door de buurtbevolking, maar wat voeren ze nu elders uit? ( Komt het gewenste inzicht in vrede en naast elkaar leven op tijd? Of wordt die technologie gebruikt voor nu nog onvoorstelbare_ verschrikkingen?
=
Een wonderlijk mooie film is het geworden, de Japanse 'Megane' (brillen). De titel lijkt een grap. De makers hebben gedacht: hoe zullen we onze film noemen? Alle personages dragen een bril, dus... Maar de bril heeft ook iets te maken met een juiste zienswijze. Je moet je bril misschien afzetten om de dingen in hun juiste waarde te zien. De vrouwelijke hoofdpersoon, Taeko, die professor wordt genoemd door een man die haar is achterna gereisd, verliest als ze terugreist naar haar werk, haar bril als ze uit de auto buigt in de wind, maar ze glimlacht en laat het gebeuren. Even later wordt die bril uit het water gevist door de eigenaar (?) en kok van het logement, Yuji, die aan het vissen is. Wonderlijk en ook onwaarschijnlijk. ( Laat het gebeuren, dat is het thema van de film. Taeko stelt allerlei vragen aan Yuji en aan Sakuro, de spil in het gebeuren, een bodhisattva. Zij is ook verkoopster of schenkster van schaafijs, dat ze fabriceert in een eenvoudig, maar mooi houten optrekje op het strand. Taeko wil geen schaafijs, tot ze begrijpt dat ze dat wel moet willen. Ze houdt er ook niet van als Sakuro stil bij haar bed knielt tot ze ontwaakt. Sakuro zegt 'goede morgen, het is weer een heerlijke lentedag'. Als Taeko haar zegt dat ze dat niet wil, is het antwoord een glimlach en 'goed'. De vragen die Taeko stelt worden niet beantwoord en met verbazing begroet. Bezienswaardigheden in de buurt? Wat bedoelt ze? Er is de zee, er is het strand, er zijn heerlijke en mooie gerechten. Er is de ochtendlijke dansachtige oefening op het strand: wonderlijk kinderlijk. Ook daaraan wil ze aanvankelijk niet meedoen, maar de betovering van de rust, de kalmte, het meditatieve beleven van het hier en nu verovert haar. Het volgend jaar zal ze terugzijn. Het effect op de toeschouwer is een weldadig gevoel van geluk en acceptatie.
=
De exponentiële snelheid van de technologische ontwikkeling wordt gedemonstreerd door het vinden van de sequentie van het DNA van het SARS-virus binnen 31 dagen na de uitbraak van de ziekte. Voor HIV duurde dat nog vijftien jaar.
Het menselijk genoom van een Amerikaanse hoogleraar is onlangs voor nog geen 50.000 dollar bepaald, in een paar weken tijd. De onderzoekers gebruikten maar één machine, terwijl vroeger vele machines nodig waren. Dit is de achtste keer dat van een mens zijn gehele genoom is bepaald. Nummer zeven kostte nog vijf maal zo veel. Het eerste mensengenoom werd in 2000 bepaald. Toen kostte dat meer dan 500 miljoen dollar.
Dit is een actuele ondersteuning van Ray Kurzweilers stelling dat 'the singularity is near'.
=
Stel dat we een menselijke robot maken die kan blozen. Het zal technisch niet gemakkelijk zijn, maar het is denkbaar dat we hem zó programmeren dat hij bij een belediging ('Je bent een stom ding!') bloost, dat wil zeggen: we hebben hem taal geleerd, hij kan de mededeling decoderen en 'begrijpt' dat die zijn ingebouwde eergevoel kwetst, vervolgens ontvangen kleurstofkanalen om rode vloeistof naar zijn knap gemaakte gezichtshuid te pompen. Bloost hij dan of wordt het blozen knap gesimuleerd?
=
Stel, een natie met een hoog technologisch niveau, in staat om waterstofbommen te maken, wordt volkomen beheerst door de wens de wereld te onderwerpen aan zijn religieuze ideeën volgens de standaard van duizend jaar geleden, waaronder onderdrukking van individuele vrijheid, van vrouwen, van onderwijs - ja, het is tegenstrijdig, maar het bestaat - stel dat zo'n natie vanuit die religieuze overtuiging kiest voor de totale ondergang, een nieuwe zondvloed, maar dan met vuur of met levensgevaarlijke virussen, wat kunnen we daartegen doen?
Of zal de technologische ontwikkeling als neveneffect hebben dat de bevolking zich niet langer in een moreel achterlijk keurslijf laat opsluiten?
=
'Het is genoeg, we moeten stoppen met de verdere uitbouw van technologieën' zei Bill McKibben, 'anders gaan ze ons vernietigen.' Hij vergeleek het met drinken: één bier is goed, twee bier misschien beter, maar acht bier gaat je opbreken.
Wat is er mis aan deze vergelijking?
Techniek kan honger en ellende verdrijven; meer techniek kan dat in toenemende mate, terwijl meer bier contraproduktief werkt. Maar wat zijn de gevaren?
Is de mensheid beter af met het stoppen van vooruitgang? Of is er maar één weg: voorwaarts gaan, voorzichtig, met zorg wakend, zich verdedigend tegen negatieve effecten.
Mogen we ons neerleggen bij de honger, bij ziektes, bij achterlijkheid die miljoenen mensen doodt of ongelukkig maakt?
=
Computers begrijpen niets, want ze volgen alleen regels. Kunnen complexe machines, zo complex als het menselijk brein evenveel begrijpen als dat menselijk brein? Wat bedoelen we met begrijpen? Bijeennemen? Vatten? Een programma kan een probleem bijeennemen, de onderdelen vergelijken, een oplossing geven. Begrijpt de machine dan iets of moet je voor 'echt' begrijpen levend zijn? Bedoelen we menselijk begrijpen (zelfs dierlijk, want een kat begrijpt na wat geprobeer dat hij niet bij de muis in zijn kooi kan komen en geeft het, teleurgesteld lijkt wel, op)? Ja, dan kan een machine niet iets begrijpen.
=
Ik begrijp de Turingtest niet.
(De test komt erop neer dat als een computer iemand voor de gek kan houden en deze kan laten geloven dat hij een mens is (dus hetzelfde gedrag vertoont als een mens), de computer intelligent moet zijn. Voor zo'n test moeten dan de omstandigheden zodanig worden gemaakt dat de proefpersoon niet ziet met wie hij praat, bijvoorbeeld door via een toetsenbord met iemand in een andere kamer te converseren. (citaat Wikipedia) )
We kunnen toch een programma maken dat antwoord geeft op bijna alle vragen. De vraag: 'Welke vraag moet ik stellen om de computer door de mand te laten vallen?' zal vanzelfsprekend door het programma omzeild worden door de reactie: 'Ja, hoor eens, zo gemakkelijk is het niet.'
De antwoorden kunnen zelfs om strategische redenen vals zijn. Als je de computer vraagt om een moeilijke rekensom op te lossen, kan hij antwoorden dat het te moeilijk is, zoals een mens zou doen. Als je vraagt wat de dood van zijn/haar moeder voor hem/haar betekende, dan kan hij daarop een prachtig genuanceerd antwoord geven. De programmeur heeft hem karakter gegeven, een biografie, zogenaamde levenservaring, een zekere wijsheid zelfs.
Op de vraag of Jannes van der Wal kon dammen tegen vrouwen, geeft de computer het antwoord dat op internet is te vinden: 'Onder de vele dammers die ooit van de vrouwelijke wereldkampioen Goloebjeva verloren, bevinden zich evenmin de minsten. Zo bracht zij in 1990 (Brink-toernooi) oud-wereldkampioen Jannes van der Wal een hardhandige nederlaag toe, terwijl zij in de halve finales van het WK 1996 zelfs Harm Wiersma in een prachtige aanvalspartij versloeg! '
De Turingtest geeft alleen antwoord op de vraag of een programma het menselijk denken en zijn intentionaliteit kan simuleren.
==
Waarom noemt men het overstijgen van de menselijke intelligentie door artificiële 'singularity'? Dit gebeurt naar analogie van het verschijnsel rond zwarte gaten. Ons model van fysieke wetten heeft geen greep op wat binnen een zwart gat gebeurt; zo is het onvoorstelbaar wat superintelligentie gaat betekenen voor onze ontwikkeling. Wij hebben de intelligentie niet om ons dat voor te stellen, het ligt buiten ons bereik.
Dat is gevaarlijk. Het doet denken aan het sprookje van De Tovenaarsleerling die het bad van zijn meester moest vullen, maar geen zin had om met emmers waters te sjouwen, vervolgens een toverspreuk vond om de bezem het werk te laten doen, maar tenslotte de bezem niet kon laten ophouden.
Zullen de superintelligente machines ons gaan overheersen en tenslotte als overbodige ballast laten vernietigen? Kunnen ze die intentionaliteit onwikkelen? Of kunnen
Het gevaar is dat terroristen of fundamentalistische naties de nieuwe technologieën gebruiken om hun doelen na te streven. Oorlogsmachinerie kan onvoorstelbaar bedreigend worden.
Het menselijk bewustzijn heeft een sprong gemaakt en het lichaam is niet meer nodig, maar zijn 'geest' wel.
=

NON SERVIAM
Lucifer zei het vol trots, toen hij in opstand kwam tegen de onrechtvaardigheid van God: ik zal niet dienen.
Kun je virtuele wezens maken, die nadenken en die na een lange evolutie, kunstmatig versneld, theologische discussies voeren, zoals: 'God is òf volmaakt rechtvaardig en kan zich dan niet het recht aanmatigen - omdat hij zich niet onmiskenbaar heeft geopenbaard -de 'ongodzaligen' te straffen, òf hij zal toch de ongelovigen straffen, maar dan is hij niet rechtvaardig.'?
Stanislaw Lem doet het in een verhaal, al in 1971 gepubliceerd. Hij vertelt over een professor in de personetica, die een programma ontwerpt waarbij virtuele wezens ontstaan, die hij 'voedt' met taal en die hij na duizenden jaren (versnelde) evolutie afluistert.
Het aardige van het verhaal is dat Lem wel uitlegt hoe dit alles in zijn werk gaat, hij maakt het aannemelijk, maar hij gaat niet in op details omdat de professor dat niet deed of om het verhaal niet te vertragen.
De wezens krijgen namen en blijken individualiteit te ontwikkelen. Ze hebben ook verschillende opvattingen, net als mensen. Edan 197 beweert dat hun schepper recht heeft op dankbaarheid en liefde. Men moet niet alleen in hem geloven, men moet hem ook dienen. Adan 300 meent echter dat God er voor heeft gekozen zijn bestaan niet ondubbelzinnig te laten blijken en dus geen gevolgen kan verbinden aan al of niet geloven in hem.
Adna vraagt hoe Adan over het kwaad denkt en deze betoogt dat wij een ander moeten behandelen zoals wij zelf behandeld wensen te worden. Dit is logisch. Hij heeft dus zelfstandig de gulden regel gevonden die Confucius, Socrates en Jezus en andere wijsgeren ook aan hun volgelingen voorhielden. Adan zegt ook nog dat het geen kwaad doen uit angst voor straf of verlangen naar een eeuwige beloning
onzeker is en bovendien onwaardig.
De professor is in dit verhaal de schepper. Hij is almachtig ten opzichte van hen, maar hij vindt niet dat ze hem dankbaarheid verschuldigd zijn. Hij zou een soort hulpstuk aan de machine kunnen zetten, dat het 'hiernamaals' genoemd zou kunnen worden. Hij zou de personoïden die in hem geloven kunnen belonen en de andere,, de 'ongodzaligen' kunnen straffen, bijvoorbeeld door vernietiging of foltering. 'Aan eeuwige straffen durf ik niet eens te denken, zo'n monster ben ik niet!' Maar dat zou toch een daad van schaamteloos egotisme zijn, een lafhartige daad van irrationele wraak.
=
De erfzonde, dat is volgens evolutionisten de copieerfout van de eerste replicator-moleculen. Deze fout, een soort kwaad, die kennelijk onvermijdelijk was, werd weer gecopieerd en zo vermenigvuldigd.
Maar, realiseer je, dat zonder die fout het leven en de mens die hierover nadenkt, niet was ontstaan. Het kwaad in de wereld is niet alleen onvermijdelijk, maar ook noodzakelijk en vooral relatief. Opbouw (eros) en vernietiging (thanatos) horen bij elkaar, zoals alle mythen ook al heel lang leren. Ook in de bijbel is het verlangen naar kennis, naar groei en ontwikkeling, 'verantwoordelijk' voor de zogenaamde zondeval en de verdrijving uit het paradijs.
==